قلب در ظن اشاره دارد:

(بَلْ ظَنَنْتُمْ‏ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى‏ أَهْليهِمْ أَبَداً وَ زُيِّنَ ذلِكَ في‏ قُلُوبِكُمْ وَ ظَنَنْتُمْ‏ ظَنَ‏ السَّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً؛^۱

ولی شما گمان کردید پیامبر و مؤمنان هرگز به خانواده‏های خود باز نخواهند گشت و این (پندار غلط) در دل‏های شما زینت یافته بود و گمان به کردید و سرانجام (در دام شیطان افتادید و) هلاک شدید).

بر اساس آیه فوق، تزیین قلب در ظن تأثیر دارد. اینکه از میان کارکردهای قلب به یک کارکرد احساسی اشاره شده، نشانه آن است که ظن به بُعد معرفت‏شناسانه قلب انتساب نمی‏یابد. نسبت نداشتن با بعد معرفت‏شناختی قلب به معنای غیرمعرفتی بودن ظن نیست، بلکه به این معنا است که معرفت یا شبه معرفتی که در ظن وجود دارد، بر منابع معرفتی انسان که در قرآن معتبر دانسته شده‏اند، استوار نیست. بنابراین، فرآیندی که در این آیه صورت گرفته نیز نوعی انحراف از مسیر معرفت‏شناسانه را نشان می‏دهد که بر اساس آن عوامل غیر معرفت‏شناختی در فرآیند رخداد ظن تأثیر می‏گذارند، چه این تأثیرگذاری منتهی به واقع شود یا اینکه مطابق با واقع از کار درنیاید.

تنها منبع ظن در قرآن نفس دانسته شده است. ظن از ادامه مسیر معرفتی خود منحرف می‏شود و سیر دیگری را می‏پیماید. این انحراف در حقیقت بر اثر عوامل نفسانی رخ می‏دهد. انحراف ظن از مسیر طبیعی معرفت در همه موارد به معنای خروج از معرفت نیست و تابع عامل نفسانی اثرگذار در آن است. برای مثال، تأیید قرآن بر برخی از ظنون نشان می‏دهد که این ظنون هم از مطابقت با واقع برخوردارند و همه از معرفتی فراتر از معارف عادی انسان خبر

قلمرو فرآیندی

از این آیات به دست می‏آید که فرآیندی که منتج به ظن می‏شود، یک فرآیند کاملاً معرفتی نیست. در فرآیند حصول معرفت، انسان ابتدا از طریق مواجهه با خارج و با ابزار معرفتی، نظیر چشم و گوش، ادراکاتی به دست می‏آورد. این ادراکات با گذر از سمع و بصر و سنجش اولیه در سمع و بصر به عقل یا قلب راه می‏یابند و در این منابع فعالیت‏هایی بر معرفت اولیه صورت می‏گیرد و در نهایت معرفتی تولید می‏شود که به آن معرفت عقلانی یا قلبی می‏گوییم. آیا در ظنون نیز همین فرآیند معرفتی رخ می‏دهد؟

از آیات قرآن برمی‏آید که ظن در فرآیندی رخ می‏دهد که نیمی از آن معرفتی است و نیم دیگرش غیر معرفتی. بر اساس آیات قرآن، نقطه شروع ظن مواجهه با خارج و رخداد خارجی است. این رخداد معرفت اولیه‏ای است که از طریق ابزار معرفت، یعنی گوش و چشم، به نفس آدمی راه می‏یابد؛ اما گویا در این مرحله از راه منحرف می‏شود و ادراکی که از طریق حواس ظاهری به دست می‏آید، به عقل یا قلب راه نمی‏یابد، بلکه با دریافت‏های نفسانی - که شامل احساسات یا هوس‏های نفسانی است - دچار تغییر ماهوی می‏شود. برون‏داد این فعل و انفعالات ظن نام می‏گیرد. در مرحله مواجهه با یک پدیده خارجی و ارتباط با آن از طریق ادراک حسی در ظن نمی‏توان هیچ انکاری را وارد دانست. در بیشتر نمونه‏های قرآنی، ظن پس از رخدادی خارجی و عینی پدید آمده که تأثیری در نفس گذاشته است. در آیات قرآن، پیش از وقوع ظن در نفس ظانین، پدیده‏هایی نظیر عروج عیسی، نبرد و رؤیت حمله دشمن، رؤیت آتش، شنیدن دعوت پیامبران و مانند آن ابتدای فرآیند ظن را رقم زده‏اند؛ اما هیچ‏گونه منبعیتی برای عقل و قلب در ظن مورد تأیید آیات قرآن نیست و تنها یک آیه بر دخالت