(إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً) الحق هو الثابت الذي لا ريب فى ثبوته و تحققه، أي إن الشک لا يقوم مقام اليقين في شى‏ء و لا ينتفع به حيث يحتاج إلى اليقين و خلاصة ذلک إن الظن لا يجعل صاحبه غنيّا بعلم اليقين فيما يطلب فيه ذلک كالعقائد الدينية، و بهذا تعلم أن إيمان المقلد غير صحيح.^۱

مؤلف التحریر و التنویر ظن موجود در این آیه را اعتقاد آمیخته با شک می‏داند:

ظن بر مراتب ادراک اطلاق می‏شود. بنابراین، بر اعتقاد جزمی که با شک آمیخته نباشد، اطلاق می‏شود و همچنین بر اعتقاد آمیخته با شک نیز اطلاق می‏شود و روشن است که در دومی حقیقت است و در اولی مجاز و گاهی بر اعتقاد اشتباه ظن اطلاق می‏شود و گاهی بر ظن حصیبی. و همین معنا در نزد علمای اصول دین و اصول فقه مصطلح شده است و آن علمی است که مستند به دلیل راجح باشد با احتمال ضعیفی از خطا؛ و این ظن مناط تکلیف در فروع شریعت است. وجه جمع میان این معانی متعارض این است که هر یک از این معانی در مورد سزاوار خودش اعمال شود، به حسب سیاق و مقام کلام. بنابراین، آنچه در اینجا بر (إِنَّ الظَّنَّ لا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً) حمل می‏شود، این است که علم آمیخته با شک در اثبات حق مطلوب انسان را بی‏نیاز نمی‏گرداند و حق آن چیزی است که در آن جزم و یقین از طریق علومی که با دلیل عقلی به دست می‏آیند، مطالبه می‏شود.^۲

با توجه به نمابرداری صورت گرفته از ظن در این آیه می‏توان گفت این آیه از دو بخش تشکیل شده است. در بخش اول «ظَنًّا» مرزنما است و «أَكْثَرُهُمْ» مسیرپیما و در بخش دوم «الظَّنَ‏» در جایگاه مسیرپیما و «الْحَقِّ» در جایگاه

مسیرپیمایند و برای انتقال مطالبی درباره مسیرپیما آورده شده‏اند. نمابرداری در حقیقت نشان دادن رابطه مسیرپیما با حوزه شناختی است؛ چراکه معنای یک مفهوم زبانی نما و پایه نیست، بلکه رابطه این دو است.^۱ در این میان، ساختار جمله و مقوله دستوری نیز به کار می‏آید. در این بخش آیاتی را بررسی می‏کنیم که در آنها ظن در جایگاه مسیرپیما یا مرزنما نشسته است. همچنین به ارتباط میان مسیرپیما و مرزنما و ساختار جمله توجه خواهیم کرد. به طور معمول در قرآن ظن در جایگاه مسیرپیما ننشسته است. این خود نوعی نمابرداری را نشان می‏دهد که بر اساس آن، قرآن خود را متکفل بیان توضیح درباره مفهوم ظن نمی‏داند، بلکه اصالت را به سخن گفتن از مفاهیم دیگری داده است. به همین دلیل، ظن در قرآن غالباً در جایگاه مرزنما قرار گرفته است و در عبارت‏های قرآنی نقش شرکت‏کننده ثانویه را به عهده دارد؛ اما از آنجا که درباره تعابیر قرآنی هیچ‏گاه نمی‏توان قاعده کلی صادر کرد، در این مورد نیز موارد نقض وجود دارد. در آیه زیر «الظَّنَ» نقش مسیرپیما را برعهده دارد:

(وَ ما يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إلَّا ظَنًّا إِنَ‏ الظَّنَ‏ لا يُغْني‏ مِنَ الْحَقِّ شَيْئا؛^۲

و بيشتر آنها جز از گمان پيروى نمى‏كنند؛ (در حالى كه) گمان هرگز انسان را از حق بى‏نياز نمى‏سازد).

بیشتر مفسران و اصولیان درباره اینکه ظن در این آیه چه معنایی دارد، دیدگاه یکسانی دارند و معنای احتمال راجح را مطرح کرده‏اند؛ از جمله مؤلف الاعتصام در مورد این آیه می‏نویسد: «أن الظن هنا هو ترجيح أحد النقيضين على الآخر من غير دليل مرجح».^۳ برخی نیز ظن در این آیه را به معنای شک دانسته‏اند: