اطمینان و دیگر واژه‏های قرآنی هم‏بسته آنها. بدین ترتیب، بررسی قرآنی مراتب معرفت، بررسی تعریف این مراتب، ماهیت و اسباب پیدایش آنها شامل عوامل روان‏شناختی، معرفت‏شناختی و یا سایر عوامل ایجادکننده هر یک از این مراتب است. زمانی که سخن از مراتب معرفت در معرفت‏شناسی به میان می‏آید مراد گونه‏های معرفت و یا انواع ادراکات انسان از قبیل ادراک حسی، عقلی، شهودی و قلبی نیست بلکه مقصود از آن درجات علم شامل یقین، اطمینان، ظن و شک است یا به بیان دیگر مراد دسته‏بندی معرفت‏ها و یا معرفت‏نماهایی است که در انسان شکل می‏گیرد. آن‏گونه که علامه طباطبایی رحمه الله بیان کرده، واژه‏هایی که در حوزه علم و معرفت در قرآن مورد استفاده قرار گرفته اند بالغ بر بیش از بیست واژه‏اند اما تمامی آنها بیانگر مراتب نیستند. این واژه ‏ها بنابر استقرای علامه طباطبایی عبارتند از ظن، حسبان، شعور، ذكر، عرفان، فهم، فقه، دراية، يقين، فكر، رأي، زعم، حفظ، حكمت، خبر، شهود، عقل، و واژه‏های دیگری که به این دسته ملحق می‏شوند نظیر قول، فتوى و بصیرت.^۱ واژه‏هایی نظیر شعور، ذکر، فقه، درایه، فکر، حفظ، رأی و عقل انواع ادراکات یا منابع معرفت را در انسان نشان می‏دهند بدون اینکه حد، میزان یا مرتبه‏ای را مورد توجه قرار داده باشند. بنابراین مراد از مراتب معرفت در این نوشتار دقیقاً همان واژه‏هایی است که در دانش معرفت‏شناسی از آنها با عنوان رتبه‏های معرفت یا واژه‏های ارزش‏گذار در معرفت یاد می‏شود و این واژه‏ها عبارتند از شک که در معرفت‏شناسی معاصر معرفت پنجاه درصدی دانسته می‏شود. ظن که در معرفت‏شناسی احتمال راجح یا بیش از پنجاه درصد دانسته شده است و یقین که در معرفت‏شناسی احتمال صد در صدی محسوب می‏گردد. همچنین

که متعلق شناخت قرار می‏گیرد. معروف در کاربرد آیات، همواره امور شایسته، نیکو و پسندیده را شامل می‏شود. به این ترتیب، معرفت در قرآن به علومی اطلاق می‏شود که اولاً به نحو اجمال یا تفصیل از سابقه برخوردار باشند و ثانیاً حالت تذکر به علم پیشین در آنها لحاظ شود.

مراتب معرفت در این اثر مربوط به این اصطلاح قرآنی از معرفت نیست، بلکه همان معنایی است که در معرفت‏شناسی معاصر، مطلق علم و آگاهی را در بر می‏گیرد^۱ و معادل معرفت گزاره‏ای و شامل هرگونه تصدیقی است که آن را شناخت می‏خوانیم. بنابراین، زمانی که سخن از مراتب معرفت در معرفت‏شناسی معاصر به میان می‏آید در حقیقت مراد این است که باید چه حالت و ویژگی‏هایی در گزاره وجود داشته باشد تا آن را معرفت ‏یقینی به شمار آوریم، در چه صورت معرفت ظنی و در چه صورتی شک خواهد بود. این ویژگی‏ها می‏توانند در خود گزاره باشند یا به ارتباط آن با گوینده و اوضاع و شرایط واقعیت خارجی بستگی داشته باشند. برای نمونه اعتقاد گوینده و شرایط خارجی در گزاره «هوا بارانی است»، در یقینی، ظنی یا شکی بودن آن تأثیر دارد.

مراتب معرفت

در نظام معرفت‏شناسی قرآن‏بنیاد، علم و معرفت مقول به تشکیک و دارای درجات و مراتب نشان داده شده است. از جمله اجزای نظام معرفت‏شناسی مفاهیمی‏اند که در دانش معرفت‏شناسی با عنوان رتبه‏های معرفت یا واژه‏های ارزش‏گذار در معرفت خوانده می‏شوند. بنابراین، هدف از این تحقیق بررسی قرآنی حالت‏های گوناگون معرفتی است که در معرفت‏شناسی معاصر با عنوان مراتب معرفت از آنها یاد می‏شود. این مراتب عبارت‏اند از: شک، ظن، یقین،