(حتى) در وجود خويش جايى براى خود نمى‏يافتند. (در آن هنگام) دانستند پناه‏گاهى از خدا جز به سوى او نيست. سپس خدا رحمتش را شامل حال آنها نمود (و به آنان توفيق داد) تا توبه كنند).

چنانکه از این آیه روشن است، خداوند برای ظن این سه نفر اعتبار قائل است و بر اساس آن اقدام کرده است (ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ). ظن این سه نفر از گرفتگی روحی که برایشان حاصل شده به وقوع پیوسته است و خداوند آن را معادل علم در نظر می‏گیرد. در مقابل، بر اساس آیات بسیاری، ظن شخص برای خود وی نیز دارای اعتبار نیست. نمونه آین آیات را می‏توان در دو آیه سوره قلم مشاهده کرد:

(وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ قالَ ما أَظُنُ‏ أَنْ تَبيدَ هذِهِ أَبَداً * وَ ما أَظُنُ‏ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلى‏ رَبِّي لَأَجِدَنَّ خَيْراً مِنْها مُنْقَلَباً؛^۱

و در حالى كه نسبت به خود ستمكار بود در باغ خويش گام نهاد و گفت: «من گمان نمى‏كنم هرگز اين باغ نابود شود و باور نمى‏كنم قيامت برپا گردد و اگر به سوى پروردگارم بازگردانده شوم (و قيامتى در كار باشد)، جايگاهى بهتر از اين جا خواهم يافت).

بر پایه این آیات، این ظنون علاوه بر اینکه اعتبار نوعی نمی‏آورند، برای خود شخص نیز معتبر نیستند و ظلم به نفس‏اند.

نمابرداری ساختاری ظن در قرآن

یکی از گونه‏های نمابرداری قرار دادن واژه‏ در مکان مسیرپیما است. با این کار مشخص می‏شود که واژه مورد نظر جزء اصلی، هسته کلام و محور سخن است و اهمیت بیشتری دارد. در این عبارت‏ها، سایر اجزای کلام در خدمت

نمی‏کنند که خود ظن از چه واقعیتی برخوردار است. بر پایه نمابرداری قرآنی، ظن از خرص حاصل می‏شود، ظن نه از علم متعارف نشئت می‏گیرد؛ نه به آن منتهی می‏شود. در قرآن از ظن سوء، ظن جاهلیت و ظن اثم نام برده می‏شود و در مقابل، از ظن خیر^۱ نیز یاد می‏شود؛ اما مضاف‏الیه مثبتی برای ظن نمی‏آید. حتی در مواردی که مطابق با واقع بودن ظنی اثبات می‏شود، چنین ظنی از قابلیت احتجاج برخوردار نیست. مدحی که قرآن از این ظنون ارائه می‏دهد نیز غالباً مدح‏های صریح نیستند و به صورت ضمنی است و با تلاش فکری بوی مدح استشمام می‏شود. بنابراین، نمایی که قرآن از واژه ظن ارائه می‏دهد، فرآیندی معرفتی یا معرفت‏نما است که حجیت و اعتبار شمولی و نوعی ندارد؛ اگر چه ممکن است مطابق با واقع باشد.

تبعیت از ظن به طور کلی جایز نیست و معمولاً از راه‏های غیر علمی حاصل می‏شود؛ اما آیا ظن از حجیت شخصی برخوردار است؟ در پاسخ به این سؤال به نظر می‏رسد قرآن به عامل ایجاد ظن در انسان توجه دارد. برخی از ظنون را دارای حجیت برای ظان و برخی از ظنون را فاقد حجیت برشمرده است. از جمله آیاتی که در آن ظن شخص مورد تأیید ضمنی قرار گرفته آیه ۱۱۸ سوره توبه است:

(وَ عَلَى ٱلثَّلَاثَةِ ٱلَّذِينَ خُلِّفُوا حَتَّىٰ إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ ٱلْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَ ضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَن لَّا مَلْجَأَ مِنَ ٱللَّهِ إِلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ؛^۲

آن سه نفر كه (از شركت در جنگ) تخلف جستند (و مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند) تا آن حد كه زمين با همه وسعتش بر آنها تنگ شد؛