لا ریب فی أن الظن لیس کالقطع فی اقتضائه الحجیة بذاته، فیحتاج اثبات الحجیة له الی جعل جاعل و الا فالاصل عدمها، و حینئذ فلو لم نکن نجد دلیلاً من الشرع او العقل علی حجیته، لکنا قائلین بعدمها لاصالة عدمها، فکیف مع انا قد وجدنا ما یدل علی عدمها؛ الاتری أن اللّٰه قد منع عن اتباع الظن و وبخ علیه بقوله (و ما یتبع اکثرهم الا ظنا إن الظن لا یغنی من الحق شیئا)، ای انه قاصر عن اثبات متعلقه ذاتا لا یغنی عن تحصیل العلم اغناء و لا یقوم مقام العلم ابدا.^۱

شاطبی نیز حجیت ظن را مستند به دلیل اصل شرعی دانسته است.

أن الظن على ضربين: ظن يستند إلى أصل قطعي، و هذه هي الظنون المعمول بها في الشريعة أينما وقعت لأنها استندت إلى أصل معلوم، فهي من قبيل المعلوم جنسه و ظن لا يستند إلى قطعي، بل إما مستند إلى غير شي‏ء أصلا و هو مذموم - كما تقدم - و إما مستند إلى ظن مثله، فذلک الظن إن استند أيضا إلى قطعي، فكالأول، أو إلى ظني، رجعنا إليه، فلا بد أن يستند إلى قطعي، و هو محمود، أو إلى غير شي‏ء، و هو مذموم، فعلى كل تقدير: خبر واحد صح سنده، فلا بد من استناده إلى أصل في الشريعة قطعي فيجب قبوله، و من هنا قبلناه مطلقا، كما أن ظنون الكفار غير مستندة إلى شي‏ء، فلا بد من ردها و عدم اعتبارها.^۲

باید این نکته را در نظر داشت که معنای چنین ظنی در دیدگاه اصولیان –همان طور که گذشت - احتمال راجح است. بنابراین، آنچه به صورت مطلق معتبر نیست و افترا به خداوند محسوب می‏شود و حجیت ذاتی ندارد، همان معنای احتمال راجح است. علمای دانش اصول همین معنا را برای ظنونی که

بر این اساس، هر مسئله‏ای که به مرحله علم نرسد، ظن محسوب می‏شود؛ حتی احتمال ۹۹ درصد نیز از مراتب ظن است و علم به شمار نمی‏آید.^۱

اعتبار ظن در اصول فقه

اصل اولیه مشهور در اصول فقه بر این پایه قرار دارد که در قرآن ظن به صورت مطلق معتبر نیست^۲ و مشهور اصولیان، از زمان مرحوم وحید بهبهانی، اصل اولی در ظن را به استناد آیات قرآن و سایر ادله اصولی، عدم حجیت می‏دانند. شیخ انصاری در عدم اعتبار ظن از دیدگاه قرآن می‏نویسد:

التعبد بالظن الذی لم یدل دلیل علی وقوع التعبد به محرّم بالادلة الاربعة و یکفی من الکتاب قوله تعالی (قُلْ ءَآللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى ٱللَّهِ تَفْتَرُونَ) دل علی ان ما لیس باذن اللّٰه من اسناد الحکم الی الشارع فهو افتراء.^۳

بر اساس دیدگاه علمای اصول، ظن نه دارای حجیت ذاتی است - به این معنا که عقل وجوب اطاعت و استحقاق عقاب در مخالفت با آن را درک کند - و نه حجیت جعلی عقلی دارد - به این معنا که عقلاً جعل حجیت برای ظن محال است -. اما جعل حجیت شرعی برای آن امکان‏ دارد. مرحوم ناینی در این باره می‏نویسد:

انّ الظن لیس کالعلم حجیته منجعلة و من مقتضیات ذاته، بل لابد و أن تکون حجیته بجعل شرعی.^۴

صاحب معالم نیز حجیت ظن را ذاتی نمی‏داند و حجیت را برای آن به جعل جاعل برشمرده است.