جمعبندی شبکه شعاعی حسبان در قرآن
با تحلیل آیات قرآن میتوان مؤلفههای علم نداشتن، شعور نداشتن، جهل مرکب، تصور خلاف واقع و تصور مطابق با واقع را در واژه حسبان مشاهده کرد. بر اساس ملاکهای تعیین پیشنمونه و آیات قرآن، باید مؤلفههای تصور، شعور نداشتن به معنای احتمال و علم نداشتن را در معنای مرکزی قرار داد. به این ترتیب باید گفت حسبان به معنای مطلق تصور و گمان است؛ گمانی که از روی یک نشانه حاصل میشود و بر اساس نوعی محاسبه به دست میآید. در لایه پس از معنای مرکزی و اولیه، معنای جهل مرکب در آیات برجسته شده و در نهایت به نحو مجازی مطابقت تصور با واقعیت در قرآن استعمال شده است. بدین ترتیب میتوان شبکه شعاعی حسبان را در قرآن با شکل زیر به تصویر کشید:
شکل شماره ۹: شبکه شعاعی حسبان در قرآن
بر این اساس، باید حسبان را، به دلیل اینکه از دلالت یک نشانه، گرچه به خطا، ایجاد میشود، در حوزه معرفتشناسی تحلیل کرد. امری معرفتشناختی که در تطابق با واقع دچار نقصان است. البته این به معنای علمی بودن یا حجت بودن آن نیست - که در بیشتر موارد در قرآن، علمی بودن آن نفی شده است - بلکه به معنای آن است که سازکاری علمی، شامل ابزار حسی و فرآیند معرفتی، در ایجاد آن دخالت دارند و از مفهومی معرفتشناختی نیز برخوردار است.
