معنای تصور

با توجه به اینکه معنای حسب در قرآن را باید خنثا به شمار آورد، می‏توان معنای تصور کردن را در این واژه محتمل دانست. البته تصور در اینجا به معنای تصور فلسفی، یعنی ایجاد یک تصویر ذهنی از واقعیت خارجی، نیست، بلکه مراد گمانی است که ممکن است مطابق یا غیر مطابق با واقع باشد. شواهدی بر این معنا می‏توان اقامه کرد. شاهد اول این است که این معنا به حوزه معرفت‏شناختی تعلق دارد و بیشتر استعمالات واژه حسب در همین حوزه است. در مواردی نیز همنشینی این واژه با واژه‏های معرفت‏شناختی، نظیر علم، دیده می‏شود. این همنشینی در قرآن با واژه‏های علم، جهل و ظن قابل مشاهده است:

(إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ ما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ‏ هَيِّناً؛^۱

به خاطر بياوريد زمانى را كه اين شايعه را از زبان يكديگر مى‏گرفتيد و با دهان خود سخنى مى‏گفتيد كه به آن يقين نداشتيد و آن را كوچک مى‏پنداشتيد).

در این آیه حسبان با علم همنشین شده؛ اما علم از آن نفی شده است؛ بنابراین، حسبان امری غیرعلمی به شمار می‏رود.

(ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا؛^۲

گمان نمى‏كرديد آنان خارج شوند و خودشان نيز گمان مى‏كردند كه

است؟ به نظر می‏رسد معنای ظن در تفاسیر و کتب لغت، معنای مصطلح آن در معرفت‏شناسی، یعنی احتمال راجح نیست، بلکه هرگونه احتمالی را در برمی‏گیرد که از آن با عنوان گمان و پندار یاد می‏شود. این معنای عام، توهم را نیز شامل می‏شود. شواهدی در این معنا وجود دارد؛ از جمله اینکه تفاسیری که معنای ظن را در حسب آورده‏اند، معنایی ناسازگار با تعریف احتمال راجح ارائه کرده‏اند. برای مثال تفسیر بیان السعاده در تعریف حسب نگاشته است: «و ذلک الحسبان جهل مركّب و خسران فوق كلّ خسران لا يمكن تداركه».^۱‏ همچنین تفسیر زاد المسیر در ذیل آیه سوم سوره طلاق، حسب را به معنای امید نداشتن تفسیر کرده است.^۲ نمونه دیگر، استعمال واژه حسب در یک آیه و در یک زنجیره کلامی در کنار دو ظن است.^۳ این همنشینی دلالت می‏کند که این دو واژه با یکدیگر مترادف نیستند. شاهد دیگر استعمال حسب و حسبان در مواردی است که معنای احتمال راجح در آنها تأیید نمی‏شود. نمونه این موارد را می‏توان در آیه ۱۹ سوره انسان مشاهده کرد:

(وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِذا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ‏ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً؛

و بر گردشان نوجوانانى جاودانى مى‏گردند كه هر گاه آنها را ببينى گمان مى‏كنى مرواريد پراكنده‏اند).

با وجود این شواهد معنای احتمال راجح از مفهوم ظن کنار می‏رود، اما باید تأکید کنیم که حتی اگر مفهوم ظن را معنای اعم بگیریم، این مفهوم از حوزه معرفت‏شناسی خارج نمی‏شود. به این معنا که حسب واژه‏ای مربوط به حوزه معرفت‏شناسی دانسته می‏شود، حتی اگر حجیت نداشته باشد.