إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ؛^۱

بگو: «اى يهوديان، اگر گمان مى‏كنيد كه (فقط) شما دوستان خدایيد، نه ساير مردم، پس آرزوى مرگ كنيد، اگر راست مى‏گوييد (تا به لقاى محبوبتان برسيد).

استدلال در این آیه به روشنی به اعتقاد نداشتن یهود به آنچه ادعا می‏کردند، اشاره می‏کند. به بیان دیگر، قرآن برای نفی ادعای یهود در مورد انحصار دوستی خداوند، به علم خود آنان ارجاع و درخواست مرگ را نشانه قرار می‏دهد که خود آنان نیز می‏دانند که سخنشان واقعیت ندارد. ممکن است توجه به همین امر برخی از لغت‏دانان را بر آن داشته باشد که معنای زعم را قول یا کذب یا قول کاذب بدانند، نه اعتقاد.^۲ بر این اساس، اگر مراد از اعتقاد پذیرش قلبی چیزی باشد،^۳ اعم از اینکه این پذیرش صحیح باشد یا نه، چنین معنایی در زعم دیده نمی‏شود؛ اما اگر مراد از آن پندار بدون دلیل یا با دلیل مخالف باشد، می‏توان آن را یکی از ویژگی‏های زعم در قرآن به شمار آورد.

حسبان

خلیل فراهیدی^۴ و ابن‏فارس^۵ برای ریشه حسب چهار معنا آورده‏اند که یکی از آنها ظن است. مرحوم مصطفوی یک معنا برای این ریشه قائل است و همه این چهار معنا را به آن برمی‏گرداند. از دیدگاه وی معنای پایه در این ریشه عبارت

در زعم - در دیدگاه قرآن - رخ می‏دهد این است که شخصی می‏داند که امر مورد اعتقاد وی واقعیت ندارد، ولی به آن ملتزم می‏شود و آثار امر واقعی را بر آن مترتب می‏کند. این معنا حتی با پندار نیز موافق نیست؛ زیرا پندار در حقیقت جهل مرکب است و زعم چنین معنایی ندارد، بلکه امری نظیر جهل بسیط است که بر اساس آن شخص با وجود آنکه علم به غیر واقعی بودن تصور خود پیدا می‏کند، به آن ملتزم می‏شود. این معنا یکی از معانی سه‏گانه جهل^۱ است؛ یعنی انجام دادن فعل بر خلاف آن چیزی که سزاوار آن است. برای توضیح بیشتر به آیه زیر توجه کنید:

(قُلِ ادْعُوا الَّذينَ زَعَمْتُمْ‏ مِنْ دُونِهِ فَلا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لا تَحْويلاً؛^۲

بگو: «كسانى را كه غير از خدا (معبود خود) مى‏پنداريد، بخوانيد؛ آنها نه مى‏توانند مشكلى از شما برطرف سازند و نه می‏توانند تغييرى در آن ايجاد كنند).

استدلال موجود در آیه استدلالی نوعی است؛ یعنی هر انسانی که از نعمت عقل برخوردار باشد به محتوای آن اذعان می‏کند. به این ترتیب، کافران به غیرواقعی و عدمی بودن شریکانی که برای خداوند در عبادت در نظر می‏گرفتند علم کافی داشتند؛ اما همچنان بر قول خود پا می‏فشردند. در حقیقت، آنان امر عدمی - شریک الباری - را می‏پرستیدند که خود نیز به عدمی بودن آن آگاه بودند. این اطلاع را می‏توان در آیه زیر نیز مشاهده کرد:

(قُلْ يا أَيُّهَا الَّذينَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ‏ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ