از طریق متعلَّقات می‏توان ریب را مقوله‏بندی کرد و مصادیقی را که در رتبه‏های پایین‏تر قرار می‏گیرند از مصادیقی که در رتبه‏های بالاتر قرار دارند، متمایز ساخت. بنابراین، لازم است سطوح میانی، فرودست و فرادست ریب در آیات قرآن بررسی شوند.

قیامت

از موضوعاتی که درباره آن‏ها ریب استعمال شده، قیامت و برانگیخته شدن انسان‏ها است.

(يَا أَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِن كُنتُمْ فِى رَيْبٍ مِّنَ ٱلْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن تُرَابٍ؛^۱

اى مردم!، اگر در رستاخيز شک داريد، (به اين نكته توجه كنيد كه) ما شما را از خاک، سپس از نطفه و بعد از خون بسته شده آفريديم).

شواهدی از این آیه نشان می‏دهد که ریب در این آیه به نحو مذموم استعمال نشده است و نوعی تردید معرفت‏شناختی را در نظر دارد. نخستین شاهد خطاب آیه است که تمام انسان‏ها را مخاطب خود قرار داده است. بدون هیچ شکی همه انسان‏ها دچار تردید ایمانی نیستند، بلکه برخی از آنان در پی یافتن حقیقت‏اند. شاهد دیگر استدلال آیه برای اثبات امر برانگیختگی و آفرینش دوباره انسان است. آیه برای اثبات قدرت خداوند بر خلق دوباره انسان، به خلقت اولیه و مراحل آن توجه می‏دهد. این تذکر امری معرفت‏شناختی است که از قصد قرآن برای بیدار ساختن قوه تفکر به منظور تطبیق دو مورد - خلقت اولیه و خلقت اخروی - و رفع استبعاد برانگیخته شدن انسان‏ها در قیامت پرده برمی‏دارد. بر اساس نظریه زنجیره علّی، تمام این فرآیند - شامل توجه دادن به

این مفهوم‏سازی نشان می‏دهد که اگر تردید معرفت‏شناختی یا اعتقادی همراه با اتهام‏زنی به مراحل نهایی خود نزدیک شود، دیگر قابلیت جدایی از قلب را نخواهد داشت.

از مفهوم‏سازی رابطه قلب و ریب در دو آیه حاوی قلب و ریب می‏توان دریافت که منبع یا جایگاه ریب در انسان قلب انسان معرفی شده است. ریب در ساختمان قلب نفوذ می‏کند و کارکرد ایمانی قلب را تغییر می‏دهد. نفاق، حاصل رسوخ ریب در قلب است؛ به دلیل آنکه دو آیه مورد بحث در مذمت منافقان نازل شده‏اند. کسانی که اظهار ایمان می‏کنند، اما به آنچه اظهار می‏کنند، باور ندارند، در این بی‏اعتقادی آنان در حال رفت و برگشت‏اند؛ به این معنا که گاه بر اساس ظاهر تصمیم بر اقدامی به مقتضای معرفت خویش می‏گیرند و رفت معرفتی دارند، اما به جهت ریبی که دارند برمی‏گردند، زیرا قلب به دلیل رسوخ ریب دچار عملکردی از جنس ریب است. عملکرد ریبی قلب، انکار و اتهام است که در نهایت خود قرار دارد و این مرتبه از ریب موجب سرزنش و وعده عذاب می‏شود. از آنجا که ریب در این دسته از افراد با قلب آمیخته می‏شود، امکان بازگشت نیست و تنها راه علاج آن پاره پاره شدن قلب است. قرآن از این راه قصد کرده تا به مسلمانان بفهماند هیچ راهی برای هدایت این دسته از مسلمانان و منافقانی که در میان آنان زندگی می‏کنند و به ظاهر مسلمان‏اند، نیست و نباید در مناسبات دینی و سیاسی و اجتماعی از آنان تبعیت کرد. این دسته توفیق توبه نیز نخواهند یافت و تنها راهشان مرگ است.

قلمرو موضوعی

برای آنکه مراتب ریب در قوس صعودی آن - از تردید معرفت‏شناختی تا تردید ایمانی - به تفکیک مشخص شود، لازم است ابتدا متعلَّقات ریب روشن شوند.