117
معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)

ندارند، و دل‏هايشان با ترديد آميخته است؛ آنها در ترديد خود سرگردان‏اند).

فراز نهایی آیه (فَهُمْ في‏ رَيْبِهِمْ‏ يَتَرَدَّدُونَ) این دیدگاه را محتمل می‏سازد که در ریب انسان دچار نوعی قلق و اضطراب نفسانی می‏شود. از نظر روشی، این آیه استعاره «ریب سرگردانی است» را مفهوم‏سازی کرده است. در استعاره مفهومی، قلمرو مبدأ از طریق برقراری نگاشت با قلمرو مقصد شناسایی می‏شود. در این استعاره، قلمرو مبدأ ریب و قلمرو مقصد سرگردانی است، بنابراین، باید نوعی اضطراب نفسانی را در معنای ریب در نظر گرفت؛ زیرا یکی از نگاشت‏هایی که در مفهوم حسی سرگردانی وجود دارد و به قلمرو مبدأ، یعنی ریب، انتقال می‏یابد، اضطراب روانی است. اما لازم است قلمرو مقصد به صورت دقیق‏تری بررسی شود.

ماده رد در کتاب‏های لغت به معنای نپذیرفتن و بازگرداندن چیزی دانسته شده است.۱ ابوهلال عسکری تفاوت رد و رجع را تنها در کراهت داشتن یا نداشتن معرفی و تأکید می‏کند که ممکن است انسان در رجع از چیزی کراهت نداشته باشد، اما آن را بازگرداند؛ اما در ردّ همواره به سبب کراهت از چیزی آن را باز می‏گرداند.۲ ابن‏فارس در وجه تسمیه مرتد می‏نویسد: «مرتد، مرتد نامیده شده، به جهت اینکه نفس خود را به کفرش بازمی‏گرداند».۳ مفردات نیز رد را بازگرداندن چیزی به ذات آن یا حالتی از احوال آن معنا کرده است.۴ در نهایت مرحوم مصطفوی پس از بررسی اقوال مختلف درباره ماده «ردد»، مفهوم آن را

1.. ازهری، تهذیب اللغة، ج۱۴، ص۴۶؛ جوهری، الصحاح، ج۲، ص۴۷۳؛

2.. عسکری، الفروق فی اللغة، ص۱۰۷.

3.. ابن‏فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۳۸۶.

4.. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن الکریم، ص۳۴۹.


معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)
116

نیز تساوی دو طرف دانسته‏اند. در این صورت، به طور غیر مستقیم اعتقاد دارند که ریب نیز به معنای تردید مساوی در دو احتمال است. برای مثال، آن دسته از لغت‏دانان که ریب را به ظن و شک معنا کرده‏اند معتقد بوده‏اند که ریب به معنای تردید در دو احتمال به صورت مساوی یا ترجیح یکی از دو طرف است. علمای دانش اصول نیز شک را حالتی نفسانی میان دو یا چند طرف بدون رجحان یکی بر دیگران تعریف می‏کنند؛۱ اما باید دانست تساوی دو احتمال در معنای ریب یکی از مؤلفه‏های معنای مرکزی محسوب نمی‏شود. به عبارت دیگر، تردید همواره دو طرف نقیض را شامل می‏شود، ولی هیچ دلالتی بر تساوی یا ترجیح یکی بر دیگری ندارد. همچنین همان‏گونه که ویژگی تساوی دو احتمال در معنای مرکزی ریب وجود ندارد، معنای ترجیح یک طرف بر دیگری نیز لحاظ نشده است. به بیان دیگر، اساساً قید تساوی دو طرف یا ترجیح یکی از طرفین در معنای مرکزی ریب وجود ندارد و ریب نسبت به این قید بلا شرط است و مراد از آن مطلق تردید است، خواه احتمال مساوی در تردید باشد یا نباشد.

قلق و اضطراب نفسانی

شاید تنها آیه‏ای که بتوان از آن معنای اضطراب نفسانی را برداشت کرد آیه ۴۵ سوره توبه باشد:

(إِنَّما يَسْتَأْذِنُكَ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ ارْتابَتْ‏ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ في‏ رَيْبِهِمْ‏ يَتَرَدَّدُونَ؛

تنها كسانى از تو اجازه (اين كار را) مى‏گيرند كه به خدا و روز جزا ايمان

1.. البته در اصول فقه شک در مقابل یقین قرار داده می‏شود و ظن غیر معتبر را نیز در برمی‏گیرد؛ به این معنا که احکام شک بر ظن غیر معتبر و وهم نیز جاری می‏شود، ولی تعریفی که از شک پذیرفته شده، همان تعریف تساوی احتمالات است (نک: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‏نامه اصول فقه، ص۵۱۹ ـ ۵۲۰).

  • نام منبع :
    معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1398
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 18513
صفحه از 416
پرینت  ارسال به