درباره كارى چيزى را توهم کنی، سپس آنچه توهم کرده‏ای روشن شود».^۱ مصباح المنیر ظن و شک را معنای ریب قلمداد کرده^۲ و رافعی معنای حاجت را از معانی ریب دانسته‏اند. قاموس المحیط معانی تغییرات روزگار، حاجت، ظن و تهمت را معانی چهارگانه ریب می‏داند.^۳ مجمع البحرین حقیقت ریب را قلق و اضطراب نفس به شمار آورده که در معانی تهمت و ظن استعمال می‏شود. الطراز الاول قلق و اضطراب نفس را حقیقت ریب دانسته؛ اما مورد استعمال آن را مطلق شک یا شک همراه با تهمت مطرح کرده است. وی همچنین ریب را توهم در چیزی و انکشاف از حقیقت داشتن آن، و ارابه را توهم چیزی و انکشاف از خلاف متوهَّم معنا کرده است.^۴ برخی از معجم‏های لغوی متأخر نیز سه معنای شک، ظن و تهمت را معنای ریب دانسته‏اند.^۵ از دیدگاه مرحوم مصطفوی، ماده ریب یک اصل دارد: توهم همراه با شک. توهم شامل تخیل، تصور و تمثّل می‏شود که ممکن است از امور محسوس و مشاهد حاصل شود یا از امور معقول، و همواره ملازم با شک یا ظن خواهد بود. همچنین همیشه در مقابل یقین و تصدیق قرار می‏گیرد؛ بنابراین، قابلیت اعتماد و استناد ندارد.^۶

اختلاف‏هایی که در معنای ریب میان لغت‏شناسان رخ داده نشان‏دهنده این حقیقت است که نمی‏توان معنای قرآنی ریب را به برداشت‏هایی خارج از متن قرآن مستند کرد. برخی آن را توهمی دانسته‏اند که صحت آن روشن می‏شود و برخی توهمی که نادرستی آن مشخص می‏شود. شک، ظن، تهمت، ترس و

می‏دهد در آیاتی که ریب را در وجه منفی به کار برده‏اند، بحث کفر یا نفاق مطرح بوده است که چشم‏انداز بی‏ایمانی را به نمایش می‏گذارد.

در دسته دوم از آیات واژه ریب، دارای بار ارزشی نیست و خنثا استعمال شده است. بر این اساس، ریب در قرآن به هیچ وجه در معنای مثبت به کار نرفته است. نمونه این گروه از آیات را می‏توان در آیه زیر مشاهده کرد:

(وَ اللاَّئي‏ يَئِسْنَ مِنَ الْمَحيضِ مِنْ نِسائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ‏ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ؛^۱

و از زنانتان، آنان كه از عادت ماهانه مأيوس‏اند، اگر در وضع آنها (از نظر باردارى شک كنيد، عده آنان سه ماه است)).

با توجه به این مقدمه از نمابرداری واژگانی ریب در آیات قرآن، باید مؤلفه‏های معنایی ریب در قرآن را بررسی کرد.

معنای لغوی ریب

بیشتر معجم‏های لغوی ریب را همان شک معنا کرده‏اند؛^۲ اما برخی از این معاجم معانی دیگری را نیز افزوده‏اند. برای مثال، جمهرة اللغة و المحکم و المحیط الاعظم معنای تهمت و ظن را از استعمالات ریب دانسته‏اند^۳ و صحاح اللغة شک و تهمت را معنای ریب به شمار آورده است؛ برخی نیز معنای ترس از عاقبت کار را در آن اشراب کرده‏اند.^۴ معجم مقاییس اللغة ریب را دارای یک اصل دانسته، با تردید معنای ریب را شک یا شک به همراه ترس معنا کرده است.^۵ راغب اصفهانی درباره معنای ریب نگاشته است: «ريب اين است كه تو