پدیده را رقم میزنند؛ اما در مقام تعبیر، هر متکلم به نقش برخی از این عوامل توجه بیشتری میکند و نقش برخی دیگر را کمرنگ نشان میدهد. از دیدگاه زبانشناسان شناختی علیت مقولهای «همه یا هیچ» قلمداد نمیشود، بلکه تشکیکی و دارای مراتب است. برای مثال به علیتهای گوناگون در مثالهای قرآنی زیر توجه کنید:
(وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُون؛۱
و اگر بميريد يا كشته شويد، به سوى خدا محشور مىشويد).
(وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ؛۲
كسى كه مؤمنى را از روى خطا به قتل رساند، بايد يک برده مؤمن را آزاد كند).
(فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخيهِ فَقَتَلَهُ؛۳
نفس سركش كمكم او را به كشتن برادرش ترغيب كرد؛ (سرانجام) او را كشت).
در این سه آیه مراتب گوناگونی از علیت نشان داده شده است. مثال اول فقط به حادثه علّی (کشته شدن) اشاره میکند و مثال دوم حادثهای را نشان میدهد که از یک عامل انسانی صادر شده، اما از روی اشتباه. در آیه سوم تأثیر نفس عامل و ارادی انجام دادن فعل نیز بیان شده است. در هر یک از آیات فوق افزون بر حادثه، پنجره یا پنجرههای دیگری در کنار یک حادثه علّی گشوده شده تا توجه مخاطب را به آن جلب کند. به این ترتیب با بررسی آیات قرآن درباره زنجیره علّی میتوان به تصویری از مراحل مختلف مورد نیاز این زنجیره دست یافت.
