الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ يَقيناً)؛

و گفتارشان كه: «ما مسيح، عيسى بن‏مريم، پيامبر خدا را كشتيم»، در حالى كه نه او را كشتند و نه بر دار آويختند، لكن امر بر آنها مشتبه شد و كسانى كه در مورد (قتل) او اختلاف كردند، از آن در شک هستند و علم به آن ندارند و تنها از گمان پيروى مى‏كنند؛ و قطعاً او را نكشتند.

بر پایه این آیه، آنچه سبب شده مسیحیان در قتل عیسی دچار شک باشند، مشتبه شدن امر بر آنان بوده است؛ یعنی یک ادراک ظاهری نادرست، معرفتی نادرست در پی داشته است. اما شک در آیه فوق به مورد اختلاف، یعنی قول به کشته شدن عیسی باز می‏گردد. شک در آیه نیز به یک اعتقاد باز می‏گردد و به سبب شبهه در ادراک حسی ایجاد نشده؛ زیرا شبهه از نقل حاصل شده، نه از ادراک بینایی یا شنوایی یا سایر ادراکات ظاهری انسان. به عبارت دیگر، یک ادراک ناقص یا نادرست سبب چنین تردیدی نیست، بلکه این اختلاف از دسترسی نداشتن به واقع سرچشمه گرفته است. البته باید اعتراف کرد که دسترسی نداشتن به واقع خود عاملی معرفت‏شناختی است.

عوامل روان‏شناختی

بر پایه شواهد قرآنی، مهم‏ترین عوامل در ایجاد شک عامل‏های روان‏شناختی‏اند. یکی از این عوامل تکبر است که در آیات ۳۴ و ۳۵ سوره غافر به آن اشاره شده است:

(وَ لَقَدْ جَاءَكُمْ يُوسُفُ مِن قَبْلُ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فىِ شَكٍ‏ مِّمَّا جَاءَكُم بِهِ حَتىَّ إِذَا هَلَكَ قُلْتُمْ لَن يَبْعَثَ اللَّهُ مِن بَعْدِهِ رَسُولًا كَذَالِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُّرْتَابٌ* الَّذِينَ يُجادِلُونَ فىِ ءَايَاتِ اللَّهِ بِغَيرِ سُلْطَانٍ أَتَئهُمْ كَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ وَ عِندَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ كَذَالِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلىَ‏ كُلّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ؛

طباطبایی این حجت‏ها را بر طرف‏کننده هرگونه ریب و شکی دانسته است:

و قوله: (جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْواهِهِمْ)، الظاهر أن المراد به أن رسلهم جاءوهم بحجج بينة تبين الحق و تجليه من غير أي إبهام و ريب، فمنعوهم أن يتفوهوا بالحق و سدوا عليهم طريق التكلم.^۱

بیشتر مفسران در تفسیر بینات، مفهومی نزدیک به همین معنا را آورده‏اند یا آن را شامل این معنا نیز دانسته‏اند.^۲ بنابراین، از دیدگاه قرآن، کافران اصولاً جاهل قاصر یا مقصر شمرده نمی‏شوند، بلکه آنان دلایل قطعی و برهان‏های کافی برای خروج از تردید معرفت‏شناختی در اختیار داشته‏اند. حتی در صورتی که مراد از بینات را معجزه پیامبران در نظر بگیریم نیز این معجزات رفع‏کننده هر گونه تردید معرفت‏شناختی بوده‏اند و نتیجه‏ای نخواهند داشت جز اینکه کافران از نظر معرفت‏شناختی جاهل نبوده‏اند.

عامل دیگر معرفت‏شناختی در دست‏یابی به حقایق، خطا در ملاک‏های تشخیص حقیقت از غیر حقیقت است؛ مانند خطا در ادراکات حسی که به خطا در ادراک عقلی می‏انجامد. آیه‏ای که در آن از این عامل سخن به میان آمده آیه ۱۵۷ سوره نساء است:

(وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسيحَ عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذينَ اخْتَلَفُوا فيهِ لَفي‏ شَكٍ‏ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إلَّا اتِّباعَ