(أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَؤُا الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذينَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا يَعْلَمُهُمْ إلَّا اللَّهُ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ في‏ أَفْواهِهِمْ وَ قالُوا إِنَّا كَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفي‏ شَكٍ‏ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَيْهِ مُريبٍ؛

آيا خبر كسانى كه پيش از شما بودند، به شما نرسيد؟! «قوم نوح» و «عاد» و «ثمود» و آنها كه پس از ايشان بودند؛ همان‏ها كه جز خداوند از آنان آگاه نيست. پيامبرانشان دلايل روشن براى آنان آوردند، ولى آنها (از روى تعجّب و استهزا) دست بر دهان گرفتند و گفتند: «ما به آنچه شما به آن فرستاده شده‏ايد، كافريم و به آنچه ما را به سوى آن مى‏خوانيد، شکّ و ترديد داريم»).

در این آیه برهان‏های محکم الهی نام برده شده‏اند. برهان‏هایی که جای هیچ‏گونه تردید معرفت‏شناختی را برای هیچ انسانی باقی نمی‏گذارند. مفسران در تفسیر بینات در این آیه به دو دسته کلی تقسیم می‏شوند: برخی بینات را معجزات پیامبران دانسته‏اند^۱ و برخی دیگر براهین عقلی و دلایل واضح و دلالت‏های محکم. برای نمونه، تفسیر من وحی القرآن در ذیل این آیه می‏نویسد:

جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ‏ التي تفتح عقولهم بالحجة الواضحة و البرهان القاطع على الحقيقة من أقرب طريق، و دعوهم للإيمان على هذا الأساس ليفكروا و يتأملوا و يقتنعوا.^۲

تفسیر معالم التنزیل بینات را دلالت‏های واضح^۳ و تقریب القرآن الی الاذهان آن را حجت‏های واضح و برهان‏های صریح تفسیر کرده‏اند.^۴ علامه

پنهان کردن یک حقیقت یا بازی با آن است، هیچ یک از اقداماتی که کافران در این فضا انجام می‏دهند نیز اقدام معرفت‏شناختی محسوب نمی‏شود تا بتوان شک را امری معرفتی در نظر گرفت. مغالطه و مجادله در محیط شک، تحریک احساسات، لجاجت و پافشاری بدون دلیل عقلی و نوعی، اتهام‏زنی و تحقیر اموری غیر معرفتی به شمار می‏روند که برای دست‏یابی به حقیقت سامان نمی‏یابند. در تحلیل استعاره مفهومی شک در قرآن مشخص شد که شک همراه با اراده است و هدفی را پی می‏گیرد؛ اما این هدف فقط به منظور سرگرم ساختن دیگران و دور کردن توجه آنان از حقیقت صورت می‏گیرد. برای روشن شدن این ادعا شواهدی می‏توان اقامه کرد. از جمله این شواهد عواملی‏اند که می‏توانند عامل ایجاد شک لقب بگیرند.

عوامل شک در قرآن

عوامل شک در قرآن را می‏توان به دو دسته عوامل معرفت‏شناختی و عوامل روان‏شناختی تقسیم کرد؛ در هر دسته عوامل موجود در آیات بررسی می‏شود.

عوامل معرفت‏شناختی

عواملی که در معرفت‏شناسی آنها را عامل معرفت‏شناختی در شک نامیده‏اند، به چند دسته تقسیم می‏شوند. اولین دسته ضعف قوه تعقل یا جهل را شامل می‏شود که شک را در پی خواهد داشت. ناآگاهی از برهان‏های خداشناسی، راهنماشناسی و فرجام‏شناسی می‏تواند شک معرفت‏شناختی در پی داشته باشد. بررسی آیات مربوط به شک نشان می‏دهد که قرآن کافرانی را که دچار چنین شکی هستند، از جهل و ضعف قوه تعقل مبرا می‏داند. در برخی از آیات به صراحت از برهان‏های کافی سخن به میان می‏آید و در سایر آیات نیز شک کافران موجه شمرده نمی‏شود؛ از جمله آیه نهم سوره ابراهیم: