عدم العلم بدانیم. بر این اساس، دست‏کم در این آیه نمی‏توان معنای تردید در نقیضین را در شک جاری دانست و همچنین نباید رجحانی در یکی از دو نقیض در معنای شک - در این آیه - در نظر گرفت. افزون بر آن، سوی دیگر آیه نشان می‏دهد که شک در برابر «عَمُونَ» نما شده است. عمون به معنای ناتوانی در ادراک بصری است. از آنجا که عمون با واژه «بل» از شک استدراک شده، بیانگر این نکته است که شک امری غیر علمی است، اما بدون ادراک حسی نیست؛ به این معنا که اگرچه علمی بودن از شک نفی می‏شود، ادراک حسی از شک نفی نشده است. به بیان دیگر، شک ممکن است پس از ادراک حسی، نظیر سمع و بصر، نیز حاصل شود. حال چگونه می‏توان شخصی را در نظر گرفت که از چیزی ادراک حسی داشته باشد؛ اما به آن علم نداشته باشد؟ از آنجا که واژه عَمُونَ در آیه در معنای مجازی به کار رفته است و مراد دیدن حسی آخرت نیست، باید گفت آیه تلاش می‏کند که ادراک کافران درباره آخرت را نفی کند که این به معنای عدم علم است، استدراک از شک، در آیه، به دلیل دیگری است که در آیه بعد به آن اشاره خواهد شد.

نمابرداری شک به مثابه عدم ایمان

در آیه دیگری از قرآن نکته بسیار مهمی در نمابرداری شک در قرآن روشن می‏شود و آن نمابرداری شک در برابر ایمان است:

(وَ ما كانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْآخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْها في‏ شَكٍ‏ وَ رَبُّكَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ حَفيظٌ؛^۱

او [شیطان] سلطه بر آنان نداشت جز براى اينكه مؤمنان به آخرت را از آنها كه در شک هستند باز شناسيم؛ و پروردگار تو، نگاهبان همه چيز است).

در آیه فوق علمی و یقینی بودن و شک نفی و با ظن همسو دانسته می‏شود. از آنجا که ظن در این آیه در مصداق عدم علم به کار رفته،^۱ این نمابرداری از شک بیانگر علمی نبودن آن است و بدین ترتیب مصداق معرفت‏نمایی به حساب خواهد آمد. آیه دیگری که در آن شک در مقابل حوزه معرفت نمابرداری شده، آیه ۶۶ سوره نمل است:

(بَلِ ٱدَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِى ٱلْأَخِرَةِ بَلْ هُمْ فِى شَكٍّ مِّنْهَا بَلْ هُم مِّنْهَا عَمُونَ؛

آنها [مشركان‏] اطلاع صحيحى درباره آخرت ندارند؛ بلكه در اصل آن شک دارند؛ بلكه نسبت به آن نابينايند).

در این آیه نیز شک در مقابل علم نما شده است. مفسران درباره معنای این آیه اختلاف کرده‏اند. صاحب مجمع البیان تدارک علم را به آخرت بازگردانده، مراد از آن را تکامل علم کافران و یقین در قیامت می‏داند که سودی نخواهد داشت.^۲ علامه طباطبایی واژه ادَّارَكَ را به معنای تدارک می‏داند:

كلمه «ادارک» در اصل «تدارک» بوده و تدارک به معناى اين است كه اجزاى چيزى يكى پس از ديگرى بيايد تا تمام شود و چيزى از آن باقى نماند، و معنای تدارک علم در آخرت این است که کافران علم خود را تا آخرین جزء درباره غیر آخرت مصرف می‏کنند تا تمام می‏شود و دیگر چیزی نمی‏ماند تا آخرت را با آن بیابند.^۳

همان‏گونه که از سخن علامه برمی‏آید، شک در مقابل علم معنا یافته، مراد از (بَلْ هُمْ في‏ شَكٍ‏ مِنْها) این است که آنان هیچ علمی به آخرت ندارند و علمشان در امور دنیوی به پایان رسیده است. با توجه به این سخن، باید شک را مصداق