شکل ۱: حوزه شناختی معرفت‏نمایان

نمابرداری واژگانی شک در قرآن

نمابرداری واژگانی به معنای انتخاب یک واژه از یک پایه شناختی و بررسی رابطه میان آن نما و پایه شناختی است. پایه یا حوزه شناختی شک در قرآن حوزه معرفت نمایان دانسته شد. حال در بررسی متن آیات باید دنبال این موضوع باشیم که به چه دلیل از میان اعضای این حوزه در آیات، شک نما شده است. در برخی آیات دربردارنده مفهوم شک، این واژه در مقابل علم، یقین و ظن نما شده است.

در نمابرداری واژگانی شک با دو گونه نمابرداری مواجه می‏شویم: یکی شک به مثابه عدم العلم و دیگری شک به مثابه عدم ایمان.

نمابرداری شک به مثابه عدم العلم

آیاتی از قرآن علمی نبودن شک را مورد تأیید قرار داده‏اند. برای مثال همانطور که بیان کردیم در آیه زیر شک از دایره علم خارج شده است.

(وَ قَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسيحَ عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ الَّذينَ اخْتَلَفُوا فيهِ لَفي‏ شَكٍ‏ مِنْهُ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إلَّا اتِّباعَ الظَّنِّ وَ ما قَتَلُوهُ يَقيناً؛^۱

و گفتارشان كه: «ما، مسيح عيسى بن مريم، پيامبر خدا را كشتيم» در حالى كه نه او را كشتند، و نه بر دار آويختند؛ لكن امر بر آنها مشتبه شد و كسانى كه در مورد (قتل) او اختلاف كردند از آن در شک هستند و علم به آن ندارند و تنها از گمان پيروى مى‏كنند و قطعاً او را نكشتند).

(قالُوا يا صالِحُ قَدْ كُنْتَ فينا مَرْجُوًّا قَبْلَ هذا أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا وَ إِنَّنا لَفي‏ شَكٍ‏ مِمَّا تَدْعُونا إِلَيْهِ مُريبٍ؛^۱

گفتند: «اى صالح تو پيش از اين مايه اميد ما بودى. آيا ما را از پرستش آنچه پدران‏مان مى‏پرستيدند، نهى مى‏كنى؟ در حالى كه ما در مورد آنچه به سوى آن دعوت‏مان مى‏كنى، در شک و ترديد هستيم»).

در آیه بالا شک و ریب در یک افق معنایی قرار گرفته‏اند. این همایی نشان می‏دهد این دو واژه از نظر حوزه شناختی یا پایه در یک حوزه قرار دارند.

افزودن این نکته ضروری است که حوزه معرفت‏نمایی با عدم معرفت از لحاظ ماهیت یکسان در نظر گرفته شده‏اند. حوزه معرفت‏نمایان این تفاوت را با حوزه عدم معرفت دارد که در حوزه معرفت‏نمایی جهل به صورت جهل مرکب دیده می‏شود و اعضای آن عضوی از جهل مرکب‏اند؛ اما در حوزه عدم معرفت جهل بسیط وجود دارد. به بیان دیگر، جهل که عضوی از حوزه عدم معرفت است، به آن جهت در حوزه شناختی معرفت‏نمایان قرار گرفته که از لحاظ مفهومی و مصداقی تفاوت چندانی با سایر اعضای حوزه ندارد؛ به این معنا که همان آثاری که جهل در معرفت‏شناسی دارد، سایر اعضای حوزه نیز دارند. البته ممکن است از لحاظ مفهومی شک و جهل دقیقاً به یک معنا نباشند و این طبیعت دو واژه غیر هم معنا است همچنان که واژگان علم و یقین از لحاظ معنایی دارای یک معنا نیستند، اما در یک حوزه قرار می‏گیرند. به همین دلیل، جهل نیز در حوزه شک، ریب، مریه و سایر اعضای این حوزه شناختی قرار گرفته است.