عناصر مرتبط شبکه قالبی یقین

با بررسی آیات یقین به عناصری برمی‏خوریم که به شبکه قالبی یقین مرتبط می‏شوند؛ در نتیجه با مفهوم یقین نیز ارتباط می‏یابند. ایمان از عناصر مهم مرتبط با مفهوم یقین است. ایمان از طریق ویژگی‏های موقنین با یقین ارتباط می‏یابد. به بیان دیگر، وجود عنصر ایمان در کسانی که یقین‏دار خوانده شده‏اند، در آیات مفروض است. برای نمونه می‏توان به آیه زیر اشاره کرد که در آن بالاترین مرحله ایمان در کسانی دیده می‏شودکه از موقنین به شمار می‏روند:

(وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ‏؛^۱

و از آنان امامان (و پیشوایانی) قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت می‏کردند چون شکیبایی نمودند و به آیات ما یقین داشتند).

در این آیه از یک سو پیامبران بزرگ الهی، پیشوایانی که به امر خداوند هدایت می‏کنند، یقین‏دار معرفی شده‏اند و از سوی دیگر، وجود بالاترین رتبه ایمان در آنان قطعی است. در برخی دیگر از آیات ویژگی ایمان در این افراد به روشنی یاد شده است:

(وَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ؛^۲

و آنان که بر آنچه بر تو نازل شد و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده ایمان می‏آورند و به رستاخیز یقین دارند).

بر اساس این آیه، ویژگی دیگر یقین‏داران ایمان به وحی است. اگرچه واژه «موقنین» در این آیات موارد خاصی را در بر می‏گیرد و به بیان دیگر، آیه از قرینه تعمیم برخوردار نیست، گستردگی آیاتی از یقین که ایمان را مفهومی مرتبط با

آیه یقین را به نفس نسبت داده است. همین آیه کافی است تا نفس را منبع یقین در انسان بدانیم.

(وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا؛^۱

و آن را از روی ظلم و سرکشی انکار کردند در حالی که در دل به آن یقین داشتند).

نفس مرتبط با یقین در این آیه را می‏توان جزء اصلی هویت انسان یا هویت اصلی به شمار آورد. نمابرداری انفس در آیه نشان می‏دهد که مراد از آن جزء اصلی هویت انسانی است؛ زیرا اگر مراد از انفس تمام هویت انسان، اعم از بدن و فرابدن، بود با توجه به بافت آیه، نیازی به آوردن انفس نبود. از این رو، همان‏گونه که منبع شک در قرآن با واسطه، نفس دانسته شده، منبع یقین نیز نفس خواهد بود؛ بنابراین، یقین فرآیندی نفسانی شمرده می‏شود. از آنجا که یقین به عقل یا قلب نسبت داده نشده، مشخص می‏شود که امور نفسانی در تحصیل یا عدم تحصیل یقین نیز تأثیرگذارند؛ اما عقل یا قلب، بدون واسطه نفس و به صورت مستقیم، دخالتی در مراحل یقین ندارند. به عبارت دیگر، اگرچه اموری نظیر استدلال عقلانی در سیر مراحل یقین قرار می‏گیرند یا ادراکات حسی سبب حصول یقین می‏شوند، بر خلاف سایر معارف انسان، این امور بدون عبور از نفس و دخالت نفس، اثر یقینی نخواهند داشت. افزودن این نکته نیز لازم است که در قرآن حالات نفسانی نظیر هوس نفس هیچ‏گاه سبب ایجاد یقین نمی‏شود؛ زیرا از یک سو یقین در قرآن همواره از بار مثبت برخوردار است و در نسبت با معارف حقیقی قرار می‏گیرد و از سوی دیگر، قرآن هیچ حالت و انفعال نفسانی مشخصی به یقین نسبت نداده است.