اطمینان در مفهوم‏سازی قرآنی

از جمله کارکردهای روش معناشناسی واژگانی شناختی کارکرد‏ مفهومی است. در این کارکرد به مفهوم واژه بر اساس نظریه‏های گوناگون معناشناختی توجه می‏شود. با استفاده از برخی نظریه‏های موجود در معناشناسی مفهومی می‏توان به نتایج بدیعی از مفهوم‏سازی‏های قرآن در واژه‏های قرآنی دست یافت.

کاشفیت اطمینان از واقع در قرآن

آیا اطمینان می‏تواند کاشف از واقع باشد، همان‏گونه که یقین می‏تواند چنین نقشی را ایفا کند؟ در نمونه زیر این امر بررسی می‏شود:

(فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ‏ فَأَقيمُوا الصَّلاة؛^۱

و هنگامى كه نماز را به پايان رسانديد، خدا را ياد كنيد؛ ايستاده و نشسته و در حالى كه به پهلو خوابيده‏ايد. و هر گاه آرامش يافتيد (و حالت ترس زايل گشت)، نماز را (به طور معمول) انجام دهيد؛ زيرا نماز وظيفه ثابت و معينى براى مؤمنان است»).

بر اساس آیه بالا، خداوند پس از بیان نماز خوف دستور می‏دهد که پس از جنگ و برطرف شدن خطر دشمن و آرامش یافتن، مسلمانان نماز را به شکل کامل آن بجا آورند؛ قرآن در این آیه آرامش مسلمانان را با تعبیر «اطْمَأْنَنْتُمْ» بیان کرده است. این آرامش نتیجه هیچ معرفتی شمرده نمی‏شود، بلکه صرف پایان یافتن جنگ این اطمینان را برای مسلمانان رقم می‏زند. بنابراین، در این آیه افزون بر آنکه خود اطمینان از سنخ معرفت نیست و روان‏شناختی محسوب می‏شود، منشأ آن نیز برطرف شدن ترس از حمله دشمن است که امری معرفتی

لليقين و عدم الشک، لأن الشک يستعار له‏ الاضطراب‏».^۱ اما همان‏طور که در فصل شک اشاره شد، نه شک به معنای اضطراب است و نه قرینه‏ای معناشناختی بر استعاره اطمینان در معنای یقین روان‏شناختی در این آیه وجود دارد. به این ترتیب، باید اطمینان در آیه را اطمینان نفسانی دانست که چون مبدأ ایجاد آن ذکر است، که امری معرفت‏شناختی شمرده می‏شود، در سطح تشخص اطمینان روان‏شناختی با مبدأ معرفتی قرار می‏گیرد.

اطمینان روان‏شناختی با مبدأ غیر معرفتی

در برخی از آیات قرآن اطمینان از جهت منبع و آثار هیچ‏گونه رابطه‏ای با معرفت برقرار نکرده است. نمونه این دسته از آیات را می‏توان در آیه زیر مشاهده کرد:

(إِنَّ ٱلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَ رَضُوا بِالْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَ ٱطْمَأَنُّوا بِهَا وَ ٱلَّذِينَ هُمْ عَنْ آيَاتِنَا غَٰفِلُونَ؛^۲

مسلماً كسانى كه ديدارِ [قيامتِ‏] ما [و محاسبه شدن اعمالشان‏] را اميد ندارند و به زندگى دنيا خشنود شده‏اند و به آن آرام يافته‏اند و آنانكه از آيات ما بى‏خبرند).

در این آیه سخن از اطمینان به زندگی دنیا است و اگرچه مفهوم آن همان سکون و آرامش باشد، این اطمینان به زندگی دنیا به لحاظ معرفتی در این افراد ایجاد نشده، بلکه عامل آن امید نداشتن به لقای الهی، رضایت به زندگی دنیوی و غفلت از نشانه‏ها است که اموری غیرمعرفتی به شمار می‏روند. این اطمینان حتی با قلب نیز نسبت نیافته تا بتوان به دلیل اینکه قلب دارای کارکرد معرفتی است، احتمال معرفتی بودن آن را متصور دانست.