مشرکان در پی نداشتند. به بیان دیگر، اگر نتیجه رؤیت ملکوت براهین ذهنی باشد و آن نیز یقین در پی داشته باشد، این یقین پس از براهین ابراهیم علیه السلام نباید به او اختصاص یابد و سایر انسان‏‏ها نیز باید به یقین برسند، در صورتی که چنین چیزی در واقع رخ نداده است.

این برداشت با روایات نیز تنافی دارد.^۱ آنچه متن آیه بر آن دلالت می‏کند این است که رؤیت - حسی یا شهودی - بدون هیچ گونه عملیات ذهنی و برهان منطقی یقین را در پی داشته است. همان‏گونه که در استعمال اسمی یقین بیان شد، استفاده از واژه رؤیت با تأکیدهای لفظی بسیار برای بیان تماس مستقیم با واقعیت است. بر این اساس مشخص می‏شود که مراد از رؤیت ملکوت از سوی ابراهیم علیه السلام در آیه تماس مستقیم و بی‏پرده وی با واقعیت ملکوت آسمان‏ها و زمین بوده است. آیه دیگری که به منشأ یقین بودن ادراک حسی - سمع و بصر - تصریح می‏کند، آیه زیر است:

(وَ لَوْ تَرى‏ إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ‏؛^۲

و اگر ببينى مجرمان را هنگامى كه در پيشگاه پروردگارشان سر به زير افكنده، مى‏گويند: «پروردگارا، آنچه وعده كرده بودى ديديم و شنيديم؛ ما را بازگردان تا كار شايسته‏اى انجام دهيم؛ ما (به قيامت) يقين داريم»).

بر اساس این آیه مجرمان یقین خود را مستند به مواجهه با واقع از طریق ابصار و استماع کرده‏اند. بنابراین باید تأکید کنیم که یقین - هر مفهومی که داشته باشد - می‏تواند از ادراک حسی و شهودی و برهان عقلی حاصل شود.

قرآن اشاره کرد:

(وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ‏؛^۱

و اينچنين ملكوت آسمان‏ها و زمين (و حكومت مطلقه خداوند بر آنها) را به ابراهيم نشان داديم تا اهل يقين گردد).

برخی از مفسران رؤیت ملکوت آسمان‏ها و زمین را راهی برای استدلال معرفی و یقین را محصول استدلال استنباط کرده‏اند. از جمله شیخ طوسی نوشته است:

و قوله‏ (وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ) أي أريناه ملكوت السماوات ليستدل به على اللَّه و ليكون من الموقنين أن اللَّه هو خالق ذلک و المالک له‏.^۲

این دسته از مفسران به دلیل آنکه یقین را حاصل استنباط نظری و برهان عقلانی می‏دانند، در تحلیل آیه استدلال را در تقدیر گرفته‏اند. برخی به دلیل استدلال‏هایی که در آیات بعدی آمده چنین تقدیری در نظر گرفته‏اند؛ در آیات بعد سخن از استدلال‏ها و احتجاجات ابراهیم علیه السلام با پرستندگان ستارگان و ماه و خورشید است. آنان استدلال‏های ابراهیم علیه السلام در آیات بعدی بر نفی پرستش خورشید، ماه و ستارگان را متوقف بر رؤیت ملکوت دانسته‏اند، اما چنین برداشتی با واقعیت خارجی سازگار نیست؛ چراکه استدلال‏های عقلانی و نظری متوقف بر شهود ملکوت نیستند و استدلال‏های ابراهیم علیه السلام نیز استدلال‏های عقلانی‏اند که برای سایر افراد بشر که برخوردار از عقل سلیم باشند نیز، بدون رؤیت ملکوت قابل تصورند. همچنین استدلال‏هایی که ابراهیم علیه السلام برای نفی پرستش ستارگان و سیارات اقامه کرده است، یقینی برای