رابطه ظن و دستگاه ادراکی انسان در قرآن

بر اساس آیات قرآن همان‏گونه که ظن از منبع معرفتی برخوردار نیست، بر ابزار و عوامل معرفتی نیز متوقف نیست. هیچ یک از قوای معرفتی انسان سبب پیدایش ظن نمی‏شوند؛ ظن از سمع، بصر و سایر حواس انسان حاصل نمی‏شود. در هیچ یک از آیاتی که بحث ظن مطرح شده است ظن بر یک ابزار معرفتی متوقف نبوده و از آن حاصل نشده است. در برخی از آیات، ظن با یک ادراک سمعی یا بصری همنشین شده؛ اما این همنشینی دلالت بر حصول از آن مبدأ معرفت نمی‏کند. برای نمونه:

(وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها وَ لَمْ يَجِدُوا عَنْها مَصْرِفاً؛^۱

و گنهکاران آتش (دوزخ) را می‏بینند و یقین می‏کنند که با آن در می‏آمیزند و هیچ‏گونه راه گریزی نخواهند یافت).

(لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَ‏ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً وَ قالُوا هذا إِفْكٌ مُبينٌ؛^۲

چرا هنگامی که این (تهمت) را شنیدید مردان و زنان با ایمان نسبت به خود (و کسی که همچون خود آنها بود) گمان خیر نبردند و نگفتند این دروغی بزرگ و آشکار است).

در آیات فوق، ظن پس از رؤیت و سمع قرار گرفته؛ اما تحلیل آیات نشان می‏دهد که ظن در این آیات از رؤیت و سمع حاصل نشده است. بر اساس آیه اول مجرمان پس از دیدن آتش به این نتیجه می‏رسند که در آن گرفتار خواهند شد و از آن نجات نخواهند یافت. اما این نتیجه، اثر مستقیم رؤیت نیست به همان ترتیبی که معرفت بصری از رؤیت و ابصار حاصل می‏شود. در معرفت حاصل از سمع و

عذاب بیان می‏کنند:

(تَظُنُ‏ أَنْ يُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ؛^۱

زيرا مى‏داند عذابى در پيش دارد كه پشت را در هم مى‏شكند).

(وَ ظَنَ‏ أَنَّهُ الْفِراقُ؛^۲

و به جدايى از دنيا يقين پيدا كند).

(وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُواقِعُوها وَ لَمْ يَجِدُوا عَنْها مَصْرِفاً؛^۳

و گنهكاران آتش (دوزخ) را مى‏بينند، و یقین می‏کنند با آن درمی‏آمیزند و هیچ‏گونه راه‏گریزی نخواهند یافت).

این دسته از ظنون از طریق حواس ظاهری و بدنی به دست نیامده‏اند و طریقی ورای حس این ظنون را ایجاد کرده است. به عبارت دیگر، این ظنون از طریق ابزارهای حسی معرفت، نظیر چشم و گوش، حاصل نشده‏اند، بلکه رؤیت روحانی و شهود باطنی سبب ایجاد متعلَّق این ظنون در انسان شده است. روایت امیرالمؤمنین علیه السلام که ظنون اخروی را مصداق یقین دانسته‏ نیز بر همین معنا تأکید دارد.^۴

نتایج معرفت‏شناختی

بررسی معناشناختی ظن در قرآن نتایج معرفت‏شناختی خاصی در پی دارد. این نتایج در سه عنوان رابطه ظن و دستگاه ادراکی انسان، ذاتی یا عرضی بودن حجیت ظن و حجیت ظن در اصول اعتقادات پیگیری می‏شود.