آیه پیشین از استدلال کسانی که از جهاد در راه خدا سرباز زدند سخن میگوید:
(سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ في قُلُوبِهِم؛۱
به زودى بازنهادهشدگان از باديهنشينان عرب (كه در حديبيه با تو شركت نكردند)، به تو خواهند گفت: «(محافظت) اموال و كسان ما، ما را مشغول كرد، پس براى ما آمرزش طلب». آنها به زبانهايشان چيزى را مىگويند كه در دلهايشان نيست).
بر اساس این آیات سوره فتح نیز ظانین استدلالی برای تخلف از جهاد مطرح میکنند که قرآن آن را دروغ میداند و دلیل واقعی آنان را امری نفسانی معرفی میکند. متعلَّق ظن در این آیات بازنگشتن پیامبر و مؤمنان از جهاد و از بین رفتن آنان بوده که برای این متعلق دلیل عقلانی یا شرعی آورده نمیشود. عبارت (وَ زُيِّنَ ذلِكَ في قُلُوبِكُمْ) نشان میدهد که اماره این ظن امری نفسانی و تزیین نفس بوده است. بدین ترتیب، خلاصه ویژگیهای دلیل امر ظنی از دیدگاه قرآن در این آیه از قرار زیر است.
- دلیل ظن یک برهان یا استدلال عقلانی یا شرعی نیست؛
- دلیل ظن منتسب به نفس و حالت درونی افراد است؛
- این ظن نیز با واسطه از یک واقعه خارجی و اوضاع و شرایط محیطی نشئت گرفته است.
جمع بندی
با بررسی آیات قرآن در دلیل یا اماره ظن به این دیدگاه نزدیک میشویم که در پیشنمونه این مفهوم در قرآن آنچه بیش از هر ویژگی دیگری دخالت دارد، ویژگی