حالت روانی (سکون نفس)

از ویژگی‏هایی که برخی از لغت‏دانان در مفهوم ظن در نظر گفته‏اند، حالت روانی انسانی است. ابوهلال عسکری برای بیان تفاوت ظن با جهل سکون نفس را در معنای ظن وارد می‏داند. وی در تفاوت میان ظن و جهل بیان می‏کند که ظان هیچ‏گاه خود را عالم تصور نمی‏کند و می‏داند که ظن دارد و احتمال مخالفت اعتقاد با واقع را موجه می‏شمارد و بر همین معنا سکون نفس دارد؛^۱ بنابراین، مؤلفه سکون نفس در ظن وجود دارد.

با توجه به اینکه ظاهراً از دیدگاه ابوهلال، سکون نفس از آثار معنای ظن است نه از مؤلفه‏های معنایی، می‏توان بررسی کرد که آیا سکون نفس از ویژگی‏های اساسی معنای ظن به شمار می‏رود یا نه، به عبارت دیگر، ظن از دیدگاه ابوهلال دارای مفهوم احتمال راجح است و اگر سکون و آرامشی از این جهت برای ظان حاصل شود، امری نفسانی و روان‏شناختی است که از علم به حصول ظن ایجاد شده و بخشی از معنای ظن را تشکیل نمی‏دهد. حال آیا در مفهوم ظن در قرآن نیز حالت روان‏شناختی دیده می‏شود؟ باید در آیاتی که مصادیقی از ظن را در بر گرفته‏اند بررسی صورت گیرد که آیا در این ظنون سکون و آرامشی از عدم علم یا حصول آن در نزد ظان دیده می‏شود یا نه. توضیح این نکته ضروری است که جدا از اینکه سکون و آرامش جزء اصلی معنای ظن باشد یا از آثار آن به شمار آید، می‏توان آن را یکی از ویژگی‏ها در به دست آوردن معنای پیش‏نمونه در نظر گرفت؛ زیرا در یافتن معنای پیش‏نمونه، جزو معنا بودن یا نبودن شرط نیست و صدق ویژگی بر آن کافی است. در صورتی که برخی از معانی ظن دارای آثار سکون و آرامش روانی برای ظان

به یقین، ابلیس گمان خود را درباره آنها محقق یافت که همگی از او پیروی کردند جز گروه اندک از مؤمنان).

بر اساس این آیه، ظن ابلیس مطابق با واقع بوده است. بنابراین، نانمایی واقعیت در ظن ملاک نیست؛ این به معنای آن است که نمی‏توان واقع‏نانمایی را به طور مطلق ویژگی ظن دانست. این ویژگی حتی در بیشتر موارد صادق نیست تا بتوانیم مطابقت با واقع را مورد خاص و استثنایی در مصادیق ظن به شمار آوریم. اساساً به نظر می‏رسد واقع‏نمایی یا واقع‏نانمایی در مفهوم ظن از دیدگاه قرآن شرط لازم در نظر گرفته نشده است. به عبارت دیگر، واقع‏نمایی برای مفهوم ظن در قرآن لا بشرط است. ظن در قرآن نه به شرط واقع‏نمایی استفاده شده و نه به شرط واقع‏نانمایی. بنابراین، نمی‏توان این قید را یکی از مؤلفه‏های مفهوم ظن قرار داد یا به بیان دیگر، نمی‏توان یکی از دو معنای واقع‏نمایی یا عدم آن را ویژگی ظن در نظر گرفت تا با توجه به آن مفهوم ظن را در لایه‏های مختلف معنایی دسته‏بندی کرد و شبکه‏های حقیقی و مجازی را در معنای ظن تشکیل داد. اگرچه در بیشتر آیات قرآن در مورد ظن این واژه در مفهوم نانمایی واقعیت استعمال شده، نمی‏توان آن را یکی از ویژگی‏های غالب در معنای ظن دانست. این ویژگی ممکن است در مقوله‏بندی به کار آید، اما در شبکه‏های شعاعی نمی‏تواند ملاک تقسیم قرار گیرد؛ زیرا برخلاف مقوله‏بندی که طبقه‏بندی بر اساس مصادیق صورت می‏گیرد، در شبکه‏های شعاعی تشکیل لایه‏های معنایی بر اساس مفهوم یک واژه و ویژگی‏های اساسی آن صورت می‏پذیرد و واقع نمایی را نمی‏توان یکی از مؤلفه‏های معنایی یا مؤلفه اساسی ظن در تشکیل پیش‏نمونه معنایی به شمار آورد.