شکل ۱۴: نمابرداری نسبت ظن با علم

قرآن ظن را مطابق با واقع ندانسته؛ به همین دلیل آن را غیر حق و نامعتبر شمرده است. حق در لغت به دو معنا آمده است که بنا بر هر دو معنا، ظن نامعتبر شمرده می‏شود. معجم مقاییس اللغة حق را به معنای احکام صحت گرفته است^۱ که بر این اساس، ظن علمی صحیح و مستحکم در اختیار نمی‏گذارد. برخی حق را به نقیض آن، یعنی باطل، معنا کرده‏اند^۲ که بر این اساس نیز آیه ظن را باطل دانسته است. برخی نیز آن را مطابقت و موافقت معنا کرده‏اند^۳ که در این صورت نیز ظن مطابقتی با واقع نخواهد داشت. به هر ترتیب، حق چیزی است که در واقع ثبوت دارد: «و الحق هو الثابت في نفس الأمر».^۴

(إِنَّ ٱلظَّنَّ لَا يُغْنِى مِنَ ٱلْحَقِّ شَئْا؛^۵

گمان هرگز انسان را از حق بی‏نیاز نمی‏کند).

بر اساس نمابرداری ظن در مقابل حق، مراد این است که ظن راهی به واقع ندارد. افزودن این نکته ضروری است که نمابرداری در این آیات نمابرداری واژگانی است؛ اما اکتفا به نمابرداری واژگانی برای نتیجه‏گیری صحیح نیست و آیات باید از حیث نمابرداری ساختاری نیز بررسی شوند. به بیان دیگر، بر اساس نمابرداری واژگانی در این آیات، ظن مخالف حق است؛ اما لازم است

قرآن همچنین ظن را در موضوعات معرفتی در مسیری خلاف جهت علم دانسته است؛ بنابراین، ظن به عنوان مسیرپیما به سمت علم حرکت نمی‏کند:

(وَ مَا لَهُم بِذَٰلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ؛^۱

آنان به این سخن که می‏گویند علمی ندارند بلکه تنها حدس می‏زنند (و گمان بی‏پایه دارند)).

شکل ۱۳: نمابرداری نسبت ظن با علم

با توجه به اینکه در این آیه نمای فعلی از ظن به تصویر درآمده است، این نمابرداری فرآیندی را نشان می‏دهد که به علم ختم نمی‏شود. در این آیه در حقیقت فرآیند ظن‏ورزی فرآیندی دانسته شده که منجر به مصدر علم نمی‏شود؛ به این معنا که آنان به طور مرتب و مستمر در استدلال و شاهد آوردن از ادله و شواهد غیر علمی بهره می‏برند و بهره‏گیری از این شواهد غیر علمی فرآیند ظنی نامیده شده است.

در آیه‏ای دیگر، قرآن ظن را در مقابل علم به صورت اسمی نما کرده است. در این آیات ظن از فرآیندهای غیر علمی حاصل شده است و از دیدگاه قرآن چنین ظنی به دلیل حاصل شدن از ادله غیر علمی، حجیت و اعتبار ندارد و سزاوار پیروی نیست:

(وَ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ؛^۲

و علم به آن ندارند و تنها از گمان پیروی می‏کنند).