بر این اساس، باید حوزه شناختی ظن را حوزه معرفت دانست. و اگرچه بنا بر دیدگاه قرآن، برخی از مصادیق آن معرفت به شمار نیایند، در بررسی این واژه، پایه آن را باید معرفت در نظر گرفت.

نمابرداری واژگانی ظن در قرآن

ظن در قرآن هیچ‏گاه نوعی از معارف عادی بشر نما نشده و قرآن ظن را همواره در مقابل چنین علمی نما کرده است؛ اما نکته‏ قابل تأمل این است که قرآن در برخی از موارد آثار و احکام علم را برای ظن اثبات کرده و معرفت حاصل از آن را معتبر دانسته است. در نمابرداری واژگانی در قرآن، ظن در برابر چند چیز نما شده است. در دو آیه از قرآن ظن در مقابل خرص نما و بر اساس این آیات، ظن نتیجه و اثر خرص به شمار آمده است:

(إِن يَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ؛^۱

آنها تنها از گمان پیروی می‏نمایند و تخمین و حدس (واهی) می‏زنند).

شکل ۱۲: نمابرداری نسبت ظن با خرص

در این آیات ظن به صورت اسمی نما شده و در مقابل خرص به صورت فعلی آمده است. ویژگی صورت فعلی فرآیندی بودن و ویژگی صورت اسمی ثابت بودن است. به این ترتیب، در این آیات فرآیند خرص منجر به وضعیتی می‏شود که قرآن از آن با عنوان ظن یاد می‏کند. بنابراین، ظن معنایی نظیر معنای حاصل مصدری می‏یابد که از فرآیند خرص حاصل شده است، نه از ماده خود.

خداوند ظن داشته باشند، می‏توانند رجوع کنند. بنابراین، اگر در این آیه علم به جای ظن قرار می‏گرفت نیز همین حکم ثابت بود. اتحاد در حکم اگرچه هم‏معنایی را اثبات نمی‏کند، به هم‏حوزه بودن گواهی می‏دهد. در برخی آیات نیز رفتارهایی به ظانین نسبت داده شده که دقیقاً رفتارهایی است که از عالمان و یقین‏داران سر می‏زند. با وجود اینکه احتمال خطا از این افراد (ظانین) مورد توجه است، این شواهد به طور ذهنی هم‏حوزه بودن ظن و علم را تأیید می‏کنند. آیه زیر از جمله این آیات است:

(هُوَ الَّذي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ حَتَّى إِذا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بِهِمْ بِريحٍ طَيِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها ريحٌ عاصِفٌ وَ جاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرين؛^۱

او کسی است که شما را در خشکی و دریا سیر می‏دهد زمانی که در کشتی قرار می‏گیرید و بادهای موافق آنان را (بسوی مقصد) حرکت می‏دهد و خوشحال می‏شوند ناگهان طوفان شدیدی می‏وزد و امواج از هر سو به سراغ آنها می‏آید و گمان می‏کنند هلاک خواهند شد در آن هنگام خدا را با اخلاص می‏خوانند که اگر ما را از این گرفتاری نجات دهی، حتماً از سپاسگزاران خواهیم بود).

بنا بر محتوای این آیه کسانی که در امواج خروشان دریا گرفتار می‏شوند و ظن می‏برند که امواج آنان را فرا خواهد گرفت، خداوند را با اخلاص می‏خوانند؛ این رفتاری است که با علم نیز حاصل می‏شود. به عبارت دیگر، اثری که این ظن در گرفتاران در امواج خروشان بر جا می‏گذارد، دقیقا اثر علم و یقین نیز شمرده می‏شود؛ یعنی رو کردن به خداوند با اخلاص.