می‏کند) و سوم اینکه متعلَّق حسب وجود خارجی ندارد (بی‏نیازی فقیر) و این چیزی جز جهل مرکب نیست؛ زیرا جهل مرکب آن است که شخص به چیزی جهل داشته باشد و نداند که به آن جاهل است و گمان برد که علم دارد. در آیه زیر نیز اگرچه به جهل بودن تصور موجود تصریح نشده، مفهوم جهل مرکب در حسبان دیده می‏شود:

(وَ تَرَى الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ؛^۱

كوه‏ها را مى‏بينى و آنها را ساكن و جامد مى‏پندارى، در حالى كه مانند ابر در حركت‏اند).

در این آیه نیز همان مؤلفه‏هایی که در آیه پیش بیان شد، وجود دارند. اینکه تصور ما از سکون کوه‏ها خلاف واقع است و این تصور از یک نشانه، یعنی رؤیت کوه‏ها که با چشم ساکن دیده می‏شوند، ایجاد شده است.

اما در قرآن حسبان همواره جهل مرکب هم نیست، بلکه گاه با واقع تطابق دارد، اگرچه این تطابق ادعایی باشد. نمونه آن آیه زیر در سوره انسان است:

(وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِذا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ‏ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً؛^۲

و بر گردشان نوجوانانى جاودانى مى‏گردند كه هر گاه آنها را ببينى گمان مى‏كنى مرواريد پراكنده‏اند).

در آیه بالا تطابق واقعی میان ولدان و لؤلؤ برقرار نیست، اما تشبیه ولدان به لؤلؤ نشان می‏دهد که قصد بر تطبیق ادعایی بوده است؛ بنابراین، تطابق مجازی میان آنان برقرار خواهد بود. این آیه نشان می‏دهد که قرآن همواره مفهومی منفی از حسبان در نظر ندارد و مفهومی که در نمونه اولیه در نظر گرفته خنثا است.

دِژهاى محكمشان آنها را از عذاب الهى مانع مى‏شود؛ امّا خداوند از آنجا كه گمان نمى‏كردند به سراغشان آمد).

مفهوم جهل مرکب

در برخی از آیات قرآن مفهوم جهل مرکب برای حسبان در نظر گرفته شده است:

(لِلْفُقَراءِ الَّذينَ أُحْصِرُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ لا يَسْتَطيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ‏ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسيماهُم‏؛^۱

(انفاقِ شما، مخصوصاً بايد) براى نيازمندانى باشد كه در راه خدا در تنگنا قرار گرفته‏اند. نمى‏توانند مسافرتى كنند و از شدت خويشتن‏دارى، افراد ناآگاه آنها را بى‏نياز مى‏پندارند؛ اما آنها را از چهره‏هايشان مى‏شناسى).

این آیه حسبان را نتیجه جهل دانسته که نشان می‏دهد حسبان اثری معرفت‏شناختی به شمار نمی‏رود. به بیان دیگر، حسبان بر اثر یک فرآیند معرفت‏شناختی حاصل نمی‏شود، بلکه اثر امری معرفت‏نما است. این آیه همچنین حسبان را اثری به دست آمده از نشانه، که فرآیندی معرفتی است، معرفی می‏کند. این نشانه امری خارجی، یعنی تعفّف، است. تعفّف فقرا سبب می‏شود کسانی که از فقر آنان اطلاع ندارند، آنان را بی نیاز بپندارند. بنابر این آیه، حسبان از دلالت یک نشانه حاصل می‏شود، اما تصوری خلاف واقع است؛ زیرا واقعیت فقر است، نه بی‏نیازی. شاهد دیگر برای این معنا، آمدن این واژه در نتیجه ادراک حسی یا معرفتی، به ویژه رؤیت، است.

به این ترتیب باید تأکید کنیم که در رخداد حسبان چند مؤلفه دخالت دارند. یکی جهل به واقعیت است (جاهل). دیگری نشانه‏ای است که دلالت بر امری می‏کند که با واقعیت خارجی تطابق ندارد (تعفّف که دلالت بر غنی بودن