>پژوهشگاه قرآن و حدیث>تالار مطالعه>کتابخانه>پژوهشکده کلام اهل بیت (ع)

165

معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)

ظن در واژه حِسبان دیده می‏شود؛^۱ اما ابوهلال عسکری تفاوتی جزئی میان ظن و حسبان برشمرده است. در الفروق فی اللغة در بیان وجه تمایز ظن و حسبان آمده است:

ان بعضهم قال الظن ضرب من الاعتقاد و قد یکون حسبان لیس باعتقاد الا تری أنک تقول أحسب أن زیدا قد مات و لا یجوز أن تعتقد أنه مات مع علمک بأنه حی. قال ابوهلال رحمه اللّٰه تعالی أصل الحسبان من الحساب. تقول أحسبه بالظن قد مات کما تقول أعده قد مات ثم کثر حتی سمی الظن حسبانا علی جهة التوسع و صار کالحقیقة بعد کثرة الاستعمال و فرق بین الفعل منهما فیقال فی الظن حسب و فی الحساب حسب و لذلک فرق بین المصدرین فقیل حسب و حسبان و الصحیح فی الظن ماذکرناه.

بنابراین، دو معنا در مورد مفهوم حسبِ معرفت‏شناختی می‏توان بررسی کرد: معنای ظن و معنای به شمار آوردن یا تصور.

معنای ظن

به کارگیری معنای ظن در تفسیر حسب معرفت‏شناختی در تفاسیر امری انکارناپذیر است.^۲ به همین دلیل ماده حسب و حسبان را از واژه‏های همبسته ظن در نظر گرفته‏اند؛ اما آیا مراد از ظن در این تفاسیر همان احتمال راجح

1.. نک: فراهیدی، العین، ج۳، ص۱۴۹؛ ازهری، تهذیب اللغة، ج۴، ص۱۹۲؛ صاحب بن‏عباد، المحیط فی اللغة، ج۲، ص۴۹۴؛ جوهری، الصحاح، ج۱، ص۱۱۱؛ ابن‏فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۵۹.

2.. برای نمونه نک: طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۸۹۶ و ج۳، ص۳۵۰؛ سبزواری نجفی، الجدید فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۸۷؛ جزایری، ایسر التفاسیر لکلام العلی الکبیر، ج۱، ص۴۰۹؛ صابونی، صفوة التفاسیر تفسیر للقرآن الکریم، ج۱، ص۲۲۳؛ ابن‏جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۱، ص۵۷۰؛ ثعالبی، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص۴۰۷، ابن‏جزی، التسهیل لعلوم التنزیل، ج۲، ص۷۱؛ ابن‏عطیه اندلسی، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج۲، ص۲۲۰.

معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)

164

این استناد گاهی به مطلق انسان^۱ و در مواردی به ویژگی‏های انسان تعلق یافته است. استناد فاعلی واژه حسبان در دسته‏های زیر دیده می‏شود: ظالمان،^۲ کافران،^۳ مؤمنان،^۴ پیامبر،^۵ گناه‏کاران،^۶ بیمار دلان و^۷ انسان‏های عادی نظیر بلقیس.^۸

مفهوم‏شناسی شناختی حسبان در قرآن

در مصداق‏شناسی حسبان نشان داده شد که حسب از لحاظ واژگانی و معنایی به صورت‏های مختلف و در ریشه‏های متعددی یافت می‏شود^۹ که یکی از این معانی مفهوم معرفت‏شناسانه آن است. برای شناخت مفهوم‏سازی قرآن از معنای حسب، ویژگی‏های این مفهوم را با بهره‏گیری از نظریات شناختی به طور خلاصه بررسی خواهیم کرد.

به طور معمول در کتب لغت، حسب در استعمال معرفت‏شناختی خود به معنای ظن آمده و این معنا در میان لغت‏شناسان در توضیح مفهوم شناختی حسبان برتری کامل یافته است. به همین دلیل در بیشتر منابع لغت همان معنای

1.. سوره قیامت، آیات ۳ و ۳۶؛ سوره بلد، آیات ۵ و ۷؛ سوره همزه، آیه ۳؛ سوره انسان، آیه ۱۹؛ سوره عنکبوت، آیه ۲؛ سوره کهف، آیه ۱۸؛ سوره حشر، آیه ۱۴؛ سوره نمل، آیه ۸۸.

2.. سوره زمر، آیه ۴۷.

3.. سوره حشر، آیه ۲؛ سوره کهف، آیه ۱۰۲.

4.. سوره طلاق، آیه ۳؛ سوره بقره، آیه ۲۷۴؛ سوره آل عمران، آیه ۱۴۲؛ سوره توبه، آیه ۱۶؛ سوره نور، آیات ۱۱ و ۱۵.

5.. سوره مؤمنون، آیه ۱۱۵؛ سوره کهف، آیه ۹؛ سوره آل‏عمران، آیات ۱۶۹ و ۱۸۸؛ سوره ابراهیم، آیات ۴۲ و ۴۷؛ سوره نور، آیه ۵۷؛ سوره فرقان، آیه ۴۴.

6.. سوره عنکبوت، آیه ۴؛ سوره جاثیه، آیه ۲۱.

7.. سوره محمد، آیه ۲۹.

8.. سوره نمل، آیه ۴۴.

9.. معانی متفاوت غیر معرفت‏شناختی نظیر شرافت خانوادگی، اصل و نسب، آتش، عذاب کافی بودن در ماده حسب وجود دارند.

نام منبع :

معناشناسی مراتب معرفت در قرآن (با تأکید بر روش معناشناسی شناختی)

تعداد جلد :

1

ناشر :

انتشارات دارالحدیث

محل نشر :

قم

تاریخ انتشار :

01/01/1398

نوبت چاپ :

اول

نتیجه جستجو برای « »