هیچ‏گونه بدبینی باشد، بدون بار ارزشی یا غیر ارزشی خواهد بود. همچنین اگر تردید به همراه خوش‏بینی باشد، از دایره معنای ریب خارج می‏شود و واژه ریب برای آن به کار نمی‏رود. البته اتهامی که در نمونه اولیه معنای ریب مورد توجه است، اگرچه هم‏ماده تهمت است، مراد از آن معنای منفی نیست و فقط احتمالی نفسانی است که دلیلی بر آن وجود ندارد و نیازمند بررسی است. این پیش‏نمونه تمام مصادیق ریب را در بر می‏گیرد و می‏تواند در هر دو جنبه معنایی خود - جنبه اخلاقی و غیر اخلاقی - گسترش یابد.

قلمرو ریب

قلمرو به ترکیبی از معارف گفته می‏شود که زمینه‏ای را برای مفهوم‏سازی یک واحد معنایی فراهم می‏آورد.^۱ در حقیقت، قلمرو اطلاعات پیش‏زمینه‏ای در درک و کاربرد مفاهیم واژگان را در یک زبان فراهم می‏کند.^۲ بررسی قلمرو یک مفهوم می‏تواند به وضوح معنایی آن مفهوم کمک کند. به عبارت دیگر، اگر مفهومی در حوزه شناختی خود، که عبارت است از اشتراک در شرایط لازم، قرار بگیرد آن مفهوم نما و آن حوزه شناختی پایه آن به حساب می‏آید؛ اما در صورتی که مفهوم در حوزه عام‏تری بررسی شود، نما در قلمرو یا گستره خود مطالعه شده است. به همین منظور گستره منبعی و موضوعی ریب در قرآن بررسی می‏شود تا به کمک آن به مفهوم‏سازی قرآن از ریب نزدیک شویم.

قلمرو منبعی

قرآن فقط قلب را جایگاه ریب می‏شناسد. از آنجا که قلب از دیدگاه قرآن منبع معرفت و اعتقاد به شمار می‏رود، باید مفهوم ریب را مفهومی معرفت‏شناختی

درآورده است. در آیه‏ای دیگر، خداوند با عبارت «مبطلون» عمل آنان را نشان داده است:

(وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمينِكَ إِذاً لاَرْتابَ‏ الْمُبْطِلُونَ؛^۱

تو هرگز پيش از اين كتابى نمى‏خواندى و با دست خود چيزى نمى‏نوشتى، مبادا كسانى كه درصدد (تكذيب و) ابطال سخنان تو هستند، شک و ترديد كنند).

علامه طباطبایی برای مبطلون در آیه دو معنا آورده است؛ یکی کسانی که سخن باطل می‏گویند و دیگری کسانی که ادعای باطل بودن حقی را مطرح می‏کنند و درصدد ابطال حقی هستند.^۲ در هر دو معنا اثبات می‏شود که ریب در مراحل بالای خود به عملی در جهت انکار و اتهام می‏انجامد.

جمع‏بندی

بر اساس تحلیلی که از ریب ارائه شد پیش‏نمونه ریب از معنایی غیر معرفتی برخوردار است، اگرچه در لایه‏های معنایی بعدی خود به معنای معرفت‏شناختی گسترش می‏یابد. همین ویژگی را می‏توان وجه تمایز میان شک و ریب دانست. پیش‏نمونه ریب را باید تردید همراه با نوعی اتهام دانست. آن‏چیزی که به ریب بار منفی می‏دهد مؤلفه اخلاقی آن است. اگر اتهام‏زدن در مقام مقابله با استدلال و دلیل روشن عقلانی یا حسی قرار گیرد، ریب دارای بار منفی خواهد شد و در صورتی که اتهام فقط به معنای وجود یک احتمال بدون