بدون دلیل و مجادله را در پی دارد که خشم الهی را برمی‏انگیزد و سبب طبع قلب می‏شود. طبع قلب نیز شک و ارتیاب را به دنبال دارد و معلول نهایی این فرآیند علّی، گمراهی است. همان‏طور که در زنجیره علّی گفتیم، ارتباط عامل اول که قصد و نیت - یا در این آیه تکبر قلب - است با تحقق معلول چنان قوی است که معمولاً این دو از هم جدا نمی‏شوند و مهم‏ترین مرحله نیز زیرحادثه ماقبل آخر است. به این ترتیب، تکبر قلب و شک دو عامل اساسی در معلول نهایی، یعنی گمراهی، شمرده می‏شوند. در صورتی که گمراهی را از زنجیره علیت حذف کنیم، شک زیر حادثه نهایی می‏شود. عامل اول که تکبر قلب باشد، عامل اساسی و زیرحادثه ماقبل آخر نیز طبع قلب خواهد بود. در نهایت، باید اعتراف کنیم که قرآن عامل روان‏شناختی - تکبر - را سرسلسله زنجیره علّی شک به شمار آورده است.

تحلیل شناختی شک بر اساس متن مفسر^۱

روایات تفسیری شک را استوار بر چهار مؤلفه مریه، هوس، تردید و تسلیم دانسته‏اند:

۰.وَ الشَّكُّ عَلَى أَرْبَعِ شُعَبٍ عَلَى الْمِرْيَةِ وَ الْهَوَى وَ التَّرَدُّدِ وَ الِاسْتِسْلَامِ‏؛^۲

۰.شک بر چهار شاخه استوار است. بر مریه و هوس و تردید و تسلیم.

جز مریه که بحث آن در ادامه همین نوشتار خواهد آمد - و لغت دانان و

هر حادثه علّی را زنجیره‏ای از مراحل و زیرحادثه‏ها تشکیل می‏دهد. برای مثال ابتدا عامل، اراده می‏کند کاری را انجام دهد. سپس عامل اعضایی از بدن خود را به حرکت درمی‏آورد تا حادثه علّی به وجود آید. پس از آن زیرحوادثی وجود دارند که رابطه علّی با یکدیگر دارند. بعد از آن زیرحادثه قبل از معلول شکل می‏گیرد و در نهایت زیر حادثه نهایی یا معلول رخ می‏دهد. در رایج‏ترین حالت در میان مراحل علّی، پنجره توجه به سوی مرحله اول و مرحله نهایی باز می‏شود؛ زیرا اینکه چه کسی یک حادثه خاص را رقم می‏زند و آن حادثه چه بوده همواره دو سؤال مهم هر حادثه‏ای را تشکیل می‏دهند. ارتباط قصد و نیت عامل حادثه با تحقق حادثه به قدری نیرومند است که این دو معمولاً جدا از هم دیده نمی‏شوند. در زنجیره علّی پس از عامل و معلول، مهم‏ترین مرحله، مرحله پیش از مرحله نهایی است که علت مباشری معلول به شمار می‏رود.

با توجه به آنچه در مورد زنجیره علّی بیان شد، علیت در آیات ۳۴ و ۳۵ سوره غافر تحلیل می‏شود. در زنجیره علّی این آیات گمراهی الهی (يُضِلُّ اللّٰهُ) معلول نهایی است و آخرین زیرحادثه را نشان می‏دهد. اینکه گمراهی پس از واژه «کذلک» آمده، نشان می‏دهد شخص پس از شک و ارتیاب و اسراف استحقاق گمراهی یافته است. آیه بعد نقش بدل از «مَن» در آیه قبل را بر عهده دارد.^۱ این آیه بیان می‏کند کسانی که مسرف و مریب هستند در حقیقت چه ویژگی‏هایی داشته‏اند؛ دو ویژگی در ادامه برای آنان بیان شده است؛ مجادله و سخن بدون حجت و دلیل. در پی این زیر حادثه، خداوند طبع قلب را ایجاد می‏کند؛ قلبی که متکبر و جبار نامیده شده است. بنابراین، در این زنجیره علّی، اولین عامل تکبر و زورگویی است که بر قلب عارض می‏شود. تکبر قلب زیرحادثه سخن