غيرعقلى (تجربى) مى شوند.
هم چنين ، وضع ارزيابى تجربى اين نظريه هاى علوم اجتماعى چندان روشن نيست؛ يعنى اين طور نيست كه نظريه اى به طور قاطع به تجربه رد يا قبول شده باشد. به عبارت ديگر هيچ تجربه اى نمى تواند نظريه را به طور قاطع رد كند. اين مطلبى است كه هم در علوم طبيعى و هم در علوم اجتماعى وجود دارد ؛ مثلاً نظريه هاى ماركسيت الان مردود شده ، ولى برخى از ماركسيست ها ، هنوز هم نظريه مى دهند. براى مثال ، ماركسيست ها در مورد نظريه جهانى شدن كه امروزه مطرح است ، نظر مى دهند. اگر نابود شده بودند ، معنا نداشت نظر بدهند. پس تا هنگامى كه نسبتى بين اين نظريه و تجربه كه ماهيتا آن را غير از نظريه فلسفى اش مى كند وجود داشته باشد ، تجربه ، مانع خيلى جدّى اى نيست .
نظريه تجربى و نظريه فلسفى ، با هم متفاوت و قابل تشخيص هستند. بعضى از نظريات قابل تجربه نيستند ، مثلاً مختار بودن يا مجبور بودن انسان را اصلاً نمى توان آزمون كرد . هيچ ساز و كار مشخصى براى آزمون تجربى آن وجود ندارد؛ چون روش سنجيدن آن عقل است و براساس اصول بديهى شكل مى گيرد. پس در هر صورت ، مسأله تجربى براساس آنچه در علوم موجود است ، چندان مانع مهمى نيست .

۴ . امكان تجربه گزاره هاى دينى

آيا مى شود مسايل دينى را تجربه كرد؟

بله ، اين مبتنى است بر اين كه چه معنايى مدّ نظر شما باشد. اگر مقصود شما مربوط به خداوند باشد ، خير؛ چون برخى چيزها در قلمرو تجربه قرار نمى گيرد. اما وقتى درباره حكومت و امامت صحبت مى كنيد ، امامت به معناى حكومت ، يك بعد خدايى و قدسى دارد و يك بعد اجتماعى و دنيايى ، كه كاركردهاى امام و كار امامت است كه اين تجربى است. براى مثال ، امامتِ اين امام چگونه بوده و چه تفاوتى با ديگران داشته و اصولاً خود اين مطلب كه امامان ويژگى هاى متفاوتى داشته اند و اصل تعدد امامت ، در واقع براى پاسخگويى به وضعيت هاى زمانى گوناگون است؛ وگرنه ، معنا نداشت كه چند امام متفاوت وجود داشته باشد.
در هر صورت ، پاسخ پرسش شما بستگى دارد به اين كه موضوع پرسش چيست. ما ديانت

مقدمات زيادى وجود دارد كه تا خوب حل نشوند ، انسان ها به نتيجه مطلوب نمى رسند.
اين فهم و دريافت به ما مى گويد كه اگر مى خواهيم در حوزه علوم اجتماعى اسلامى نظريه پردازى كنيم ، اين مستلزم آن است كه ما فلسفه خودمان را در باب چنين مقولاتى بپرورانيم ، كه يكى از عناصرى كه زمينه ساز بسط و گسترش اين فلسفه است و ما در ابتداى راه آن هستيم ، «حديث» مى باشد. حديث ، منبع خوبى براى پيدايى فلسفه اجتماعى است. ما تقريبا فلسفه اجتماعىِ مدوّنى نداريم. مرحوم مطهرى و ديگران با كتاب هايى مانند جامعه و تاريخ ، انسان و سرنوشت و عدل الهى چنين كارى را شروع كردند ، مرحوم علاّمه طباطبايى هم در الميزان كم و بيش به اين مقولات پرداخته ، ولى يك كارشناسى مدوّن نياز داريم كه از اين جنبه هاى مختلف درباره انسان ، تاريخ ، جامعه ، سرنوشت ، غايت ، معنا ، عمل ، و همه اين ها را ببينيم چگونه است . فلسفه ، زاويه نگاه ما و اين كه از چه منظرى به جهان نگاه كنيم را فراهم مى كند. مسأله ديگر اين كه علم غرب ، محدوديت هاى خود را دارد و اگر قرار باشد از علم غرب استفاده كنيم ، به دليل اشكال هايى كه دارد ، بايد آن را نقد فلسفى نماييم ، كه منبع اين نقد فلسفى ، ديانت ، قرآن و حديث است. يكى از راهكارهاى اين نقد ، هم به لحاظ نفيى و هم به لحاظ اثباتى ، تلاش ما براى گسترش فلسفه اجتماعى خواهد بود.

چرا شما اين قدر روى فلسفه تأكيد مى كنيد ، در حالى كه روش تحقيق جامعه شناسى ، تجربى است؟

اصولاً قسمت تجربىِ كار علوم اجتماعى خيلى محكم نيست؛ به اين معنا كه اگر شما تمام كتاب هاى جامعه شناسى دنيا را مطالعه كنيد ، اين طور نيست كه بخشى از آن نقد تجربى شده باشد. جامعه شناس مى گويد من تجربى هستم؛ به اين معنا كه روى ديدگاه هاى ديگران كار مى كنم ، چنان كه پارسونز همين را مى گفت ، و از كنت تا دوره هاى متأخر نيز چنين بودند. پس اگر بخواهيد ديدگاه هاى اجتماعى تجربى بپرورانيد ، بايد قابليت هاى به كارگيرى و استفاده را در عالم تجربه داشته باشد ، ولى اين مطلب ، مسأله اى نيست كه خيلى عالمان علوم اجتماعى را به خود مشغول كرده باشد؛ بدين معنا كه آن ها وقتى نظريه پردازى مى كنند ، اصلاً نمى گويند ما مى توانيم تجربه كنيم يا نه؟ هيچ عالم طبيعى وتجربى ، دغدغه اين را ندارد كه وضع تجربه كارش چگونه خواهد شد. مهم اين است كه متوجه باشد براى عالم نظريه پردازى مى كند ، حالْ اين نظريه پردازان دو قسم اند : برخى نقد عقلى مى شوند كه مى شود فلسفه ، و برخى نيز نقد