۷ . تفكيك احاديث توصيفى از احاديث هنجارى

همان گونه كه مى دانيم در حوزه روابط اجتماعى ، دو دسته از احاديث وجود دارد : برخى به دستورات اخلاقى و حقوقىِ مربوط به روابط انسان ها با يكديگر اشاره دارند ، ولى برخى ديگر به توصيف روابط بيان دو متغير در زندگى اجتماعى انسان ها مى پردازند . آنچه در تحقيقات جامعه شناختى برگرفته از احاديث در درجه اوّل اهميت قرار دارد ، دسته دوم از احاديث است ؛ مثل فرمايش امام على عليه السلام «ثبات الدول بالعدل» ^۱ يا «من عمل بالعدل ، حصّن اللّه ملكه ؛ من عمل بالجور ، عجّل اللّه هلكه» . ^۲
البته ممكن است پژوهشگرى بتواند از روى دستورات اخلاقى و حقوقى ، گزاره هاى ناظر به روابط اجتماعى كشف كند . در صورتى كه بتوان اين استفاده ها را در حد ظهور الفاظ رساند ، داراى اعتبار خواهد بود و مى توان آن را به دين استناد داد .
نكته حائز اهميت ديگر اين كه در گزاره هاى توصيفى ، گاه مباحث به صورت قضيه حمليه ارائه مى شود مانند حديث اول ، و گاهى به صورت متصله شرطيه لزوميه مانند حديث دوم .

۸ . توجه به رويّه عقلا در احاديث اجتماعى

احاديثى كه به بخش عبادات و رابطه خدا با انسان مربوط مى شود ، هاله اى از تعبد را دارا مى باشد كه معمولاً نمى توان به ملاك و معيار مورد اطمينانى در خصوص گزاره هاى آن دست يافت ؛ اما در مسايل اجتماعى وضع به گونه ديگرى است . نوعا شارع در اين احاديث ، مطلبى را ناظر روش عقلاى عالم در زندگى اجتماعى فرموده كه معمولاً تأييد ، ردّ يا اصلاح و تكميل آن شيوه هاست و كمتر به مسأله ابداعى در حوزه روابط اجتماعى پرداخته است . از اين روى بسيارى از روايات اجتماعى ، ارشاد به شيوه ها و روش هاى معمول عقلاى عالم است ؛ از اين رو براى فهم احاديث اجتماعى ، توجه به روابط اجتماعى و شيوه ها و كاركردهاى معمول عقلاى عالم بسار كارگشا مى باشد .

بايد دقيقا به اين سنت اجتماعى توجّه كند و آن را در مطالعه خود از جنبه هاى مرتبط با حادثه مشخص جدا سازد .
روايات پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه معصومان عليهم السلام گاهى ناظر به حكم حكومتى هستند كه به طور طبيعى اين حكم با توجه به شرايط اجتماعى و سياسى آن روزگار صادر شده است و در صورت تكرار همان شرايط در عصر كنونى قابل استفاده و الگو بردارى است . گاهى هم آنان در مقام تبليغ احكام الهى ، احكام ثابتى را بيان نموده اند كه مى توان از آن به عنوان قانون عام اجتماعى بهره برد . به هر حال در تحقيقات اجتماعى ، بايد اين دو دسته گزاره را از يكديگر تفكيك نمود .

۶ . كشف مكانيسم علّى يا حلقه هاى مفقوده در گزاره هاى حديثى

در احاديث معمولاً دو متغير به يكديگر ارتباط داده شده كه قبول آن ، ارتباط بيشتر براساس تعبّد و اعتماد به گفتار معصومان صورت مى گيرد . در اين گزاره ها ، متغير اول غالبا از موضوعات مورد ابتلاى عمومى بوده و متغير دوم ، نتيجه خوشايند يا ناخوشايندى است كه بر آن مترتّب مى شود ؛ امّا اين كه اين ارتباط به لحاظ موقتى و علمى چگونه تحقق مى يابد ، معلوم و مشخص نيست . آن چه از علم جامعه شناسى توقع مى رود ، آن است كه حلقه هاى واسط و مكانيسم علّى آن متغيرها ار توضيح و تفسير نمايد . دانيل لتيل دراين باره گفته است : «مكانيسم علّى عبارت است از رشته اى از حوادث كه خود محكوم نظمى قانون وارند و از مبيِّن شروع مى شوند و به مبيَّن ختم مى شوند» . ^۱ فايده اين نوع تبيين ، امكان پذير نمودن توضيح علمى از گزاره هاى حديثى است و مى توان چنين رابطه اى را در مجامع علمى طرح كرد و از آن دفاع نمود و حتّى براى كسانى كه به صحت تعبّدى اين رابطه ميان متغيرها اعتقاد ندارند ، به صورت علمى توضيح داد .
وقتى در احاديث ما آمده كه ظلم موجب هلاكت امت هاست ، بايد مجموعه روابطى را كه ميان نابرابرى هاى اجتماعى و از بين رفتن همبستگى اجتماعى است توضيح داد تا اين رابطه معنادار با داده هاى علمى تبيين گردد .