شناخت و معرفت عميق از هستى ، انسان و جامعه قرار داده است و اساسا هدايتى ارزشمندتر است كه براساس معرفت وسيع و انديشه شكل گرفته باشد . با اين رويكرد در دين گزاره هاى توصيفى متعددى وجود دارد كه داراى بار معنايى و معنوى بسيار عميق و دقيقى است كه در ذيل به برخى از آن ها اشاره مى شود :
۱ . «وَ إِذَآ أَرَدْنَآ أَن نُّهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُواْ فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَـهَا تَدْمِيرًا » . ^۱
۲ . «ذَ لِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ» . ^۲
۳ . «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَـتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالأَْرْضِ وَلَـكِن كَذَّبُواْ» . ^۳
۴ . قال رسول اللّه صلى الله عليه و آله : اذا كثر الزنا بعدى كثر موت الفُجأة ^۴
۵ . قال على عليه السلام : ثبات الدول بالعدل ^۵
براساس مباحث گذشته براى رويكرد روش شناسى در مناسبات حديث و جامعه شناسى ، از بين چهار ديدگاه پيش گفته در زبان دين ، بايد رويكرد چهارم را پذيرفت و معتقد شد كه زبان احاديث اجتماعى توصيفى اسلام ، معرفت بخش بوده و مى توان از آن ها با رعايت شرايطى ، عميق ترين و معتبرترين قوانين اجتماعى را به دست آورد .

فقه الحديث احاديث اجتماعى

براى استفاده حديث در مباحث جامعه شناسى ، بايد قواعد و اصولى را رعايت كرد كه پاره اى از آن ها در ديگر موارد مشترك است ، ولى برخى ديگر به نوعى ويژه بحث مناسبات حديث و جامعه شناسى مى باشد :

۱ . اطمينان از صدور حديث

پيش از هر نوع تحقيقى در مباحث حديثى ، بايد به سند آن توجه كرد و از صدور آن اطمينان يافت . معمولاً حديث شناسان دو راه عمده را براى اين كار ارائه مى كنند : يكى بررسى سند كه

محورى اين ديدگاه آن است كه «از معناى يك گزاره نپرس ، بلكه كاربرد آن را درياب» . از نظر آنان ، علم و دين يك سرنوشت دارد و آن كاربرد مفيد آنهاست و گزاره هاى علمى و دينى ، نه به خاطر حقيقت يا صدقشان داورى مى شوند ، بلكه به دليل مفيد بودنشان معتبرند . كاربرد اصلى علم ، پيش بينى و مهار است ، در حالى كه كاركرد اصلى دين ، اعلام اتحاد با مجموعه اى از اصول اخلاقى است . برخى ديگر ، وظيفه دين را توجيه و تفسير مسايل مربوط به مرگ و پرسش هاى مربوط به جهان ديگر مى دانند و گروه ديگرى نيز زبان دين را زبان ستايش خداوند دانسته اند . به هر حال جامعه شناسانى با اين رويكرد ، مفاهيم دينى را مجعولات مفيدى مى دانند كه براى ثبات و همبستگى اجتماعى كاربرد دارند .
ج) رويكرد تقسيم كار زبان دين و علم . از اين ديدگاه ، دين و علم نه رقيب يكديگرند و نه معارض ، بلكه هر يك وظيفه جداگانه اى دارند . وظيفه علم پيش بينى و مهار است ، ولى زبان دين ، پرسش و هدايت در زندگى است . پس از دين نبايد انتظار داشت تا گزاره هاى معرفت شناسانه در مورد طبيعت و انسان و جامعه ارائه دهد .
د) رويكرد چهارم بر اين باور استوار است كه علم و دين داراى گزاره هاى معرفت بخش بوده ، هم پيش بينى و مهار دارد و هم وظيفه شناخت طبيعت و انسان . در دين هم گزاره هاى توصيفى بسيارى در مورد حوزه هاى سه گانه پيشين وجود دارد و زبان دين فقط عاطفى نيست . ايان باربور از طرفداران چنين ديدگاهى است .
به نظر مى رسد رويكرد چهارم به واقعيت نزديك تر باشد . در گزاره هاى دينى ، گزاره هايى وجود دارد كه رابطه ميان خداوند و انسان را با بهترين شيوه عاطفى و عرفانى بيان كرده است . دعاها ، عالى ترين رابطه ميان انسان و خداوند را با جذاب ترين واژه ها بيان نموده اند ؛ البته در همين گزاره ها هم مى توان معرفت بخشى كرد و معارف بسيار عميقى را به دست آورد .
البته در ميان گزاره هاى دينى ، گزاره هاى فراوانى يافت مى شود كه جنبه توصيفى داشته و حقايق و واقعيت هايى را درباره انسان به جامعه و طبيعت آشكار ساخته است .حتى در پاره اى موارد ، بشر قرن ها بعد توانسته آن حقيقت را از راه تجربه كشف كند . بديهى است كه وظيفه زبان دين ، ارائه شناخت در حوزه هاى يادشده نيست ، بلكه وظيفه اصلى دين ، هدايت بشر به سوى خداوند و ارائه بهترين شيوه زندگى است . اما اين هدايت ، مستلزم شناخت هايى است كه ما از آن به جهان بينى تعبير مى كنيم ؛ زيرا خداوند خط اصلى هدايت بشر را انتخاب آزاد و