23
مناسبات جامعه شناسي و حديث

نمايد ، اين علم به حيات خود ادامه مى دهد ؛ وگرنه آن برداشت ها دچار بحران مى شود . در اين جا انديشمند اسلامى بايد با مراجعه دوباره به احاديث اسلامى و نگاهى جامع تر ، تئورى جاى گزين را بيابد . پس آن چه دچار تحول و بحران مى شود ، نه خودگزاره هاى حديثى ، كه برداشت ها و قرائت هايى از نصوص احاديث است . اين مسأله شبيه فتاواى متعدد فقيهان اسلامى در يك مسأله فقهى است كه به هر حال يكى از آن ها صحيح است .
پس به نظر مى آيد بنابر عمده رويكردهاى موجود در علم ، مى توان علوم اجتماعى مبتنى بر احاديث اجتماعى طراحى كرد ؛ البته بايد توجه داشت كه آن چه مطالب يادشده را براى اهالى جامعه شناسى داراى وجاهت علمى مى كند ، اتصال گزاره هاى حديثى به شواهد تجربى است .

سه . زبان دين ۱

يكى ديگر از مبانى روش شناختى ، شناخت زبان دين است . آيا زبان دين معرفت بخشى دارد يا از اساس گزاره هاى دينى فاقد محتوا بوده و معنا نداشته ، صرفا سليقه ، ذوق و رابطه عاطفى ميان انسان ها و خداوند را بيان مى كنند و از آن ها نمى توان معرفت و شناختى را در مورد انسان ، جامعه و طبيعت انتظار داشت . حل اين مسأله و گزين رويكردى روشن در اين بحث بسيار ضرورى مى نمايد .
دست كم در مورد زبان دين ، چهار رويكرد عمده وجود دارد :
الف) رويكرد پوزيتويسم منطقى . اينان معتقدند كه زبان دينى نه صادق است نه كاذب ، معرفت بخشى ندارد و صرفا بيانگر ذوق و سليقه شخصى و احساسات ذهنى است و گزاره هاى دين ما به ازاء خارجى و بيرونى ندارد . پوزيتويست هاى منطقى براى دو دسته از گزاره ها معنا و محتوا قائل اند ؛ يكى قضاياى تجربى و ديگرى تعريفات صورى و قراردادهاى زبانى ، مثل اين كه گفته مى شود «مثلث سه ضلع دارد» ، ولى ديگر قضايا فاقد معنا و محتوايند . بر اين اساس قضاياى فلسفى ، اخلاقى و دينى هيچ كدام بيانگر واقعيت هاى بيرونى نيستند .
البته اين نحله با نقدهاى جدّى مواجه شده است ، از جمله اين كه همين گزاره كه فقط قضاياى تجربى معنا دارند آيا قضيه اى است كه به مدد داده هاى حسّى به دست آمده يا يك موضع گيرى ايدئولوژيك و فلسفى است؟
ب) رويكرد تحليل زبانى . ويتگنشاتين بر تنوّع وسيع وظايف زبان اصرار دارد ، انديشه

1.. ديدگاه هاى اين بحث از كتاب علم و دين ايان باربور اقتباس شده است .


مناسبات جامعه شناسي و حديث
22

شود . چنان چه تأييدات تجربى بر صحت اين رابطه گزارش دهد ، اين گزاره افزون بر گزاره اى حديثى ، به گزاره اى علمى تبديل مى شود و هر چند پيش از آزمون تجربى ، مؤمنان به صحت و اعتبار اين سخن اعتقاد داشتند ، ولى گزاره فوق با موفقيت در آزمون تجربى ، از نظر همه پويندگان علم اعتبار خواهد داشت .
همچنين بنا بر تئورى ابطال گرايى ، بايد خلاف گزاره هاى حديثى را بيان كرد و بعد وقتى مفاد آن گزاره ها اثبات شد ، آن محتواى مخالف حدث ابطال مى شود . براى مثال در حديث پيشين گفته مى شود «صدقه دادن موجب افزايش مال نمى شود» . حال اگر در مواردى صدقه باعث افزايش مال شد ، اين قضيه ابطال مى شود .
اما از ديدگاه برنامه پژوهشىِ لاكاتوش كه مفروضات اساسى جرح و تعديل ناپذير را دربر مى گرفت و آن ها به سان كمربند محافظ درنظر گرفته مى شدند ، در اين جا ما مى توانيم از مجموعه آموزه هاى حديثى كه در خصوص انسان ، جامعه و روابط اجتماعى ، فرهنگى ، سياسى و اقتصادى هستند ، كمربندى محافظ بسازيم كه جرح و تعديل نشود . پس از اين منظر مى توان اصل پذيرش احاديث ، عصمت امام ، حجيت ظواهر روايات و . . . را به عنوان مفروضات اساسى درنظر گرفت و انديشمند اسلامى با مفروض انگاشتن و دور نگه داشتن آن ها از بوته نقد و بررسى ، گزاره هاى اجتماعى را در موضوعى خاص استخراج كند و پس از آن كه براى تفسير و تبيين پديده هاى اجتماعى به كار گرفته شدند ، چنان چه به طور جامع يا دست كم در بيشتر موارد از عهده تفسير و تبيين موفق بيرون آمدند مى توان آن را يك برنامه پژوهشىِ جامعه شناسى مبتنى به مفروضات حديثى در تبيين پديده هاى اجتماعى به كار بست .
از ديدگاه پارادايم كوهن هم مى توان در اين تئورى نظير همان مراحل شش گانه پيش علم ? علم ? علم عادى ? بحران . . . را درنظر گرفت ؛ البته بايد توجه داشت آن چه اين مراحل را سپرى مى كند ، برداشت هاى انديشمند اسلامى از احاديث اجتماعى است ، نه خود احاديث اجتماعى . بدين معنا كه پيش از شكل گيرى يك علم اجتماعى مبتنى بر احاديث اجتماعى ، به صورت پراكنده برداشت هايى از احاديث در مورد جامعه و روابط آن وجود دارد ، اما با انتظام اين برداشت ها ، مجموعه گزاره ها به صورت يك علم تبديل مى شود و چنان چه اين برداشت هاى انديشمند اسلامى از احاديث بتواند روابط اجتماعى موجود جامعه را تفسير

  • نام منبع :
    مناسبات جامعه شناسي و حديث
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1384
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 3190
صفحه از 240
پرینت  ارسال به