اطلاعاتى كه تا به حال داريد ، اين ها را طرح كنيد و ببينيد كه كدام يك از اين سؤال ها ، سؤال هاى محورى و اساسى است و كدام يك از آن ها فرعى است. بعد پاسخ ها را در احاديث بيابيد. به هر حال ، هر كار تحقيقاتى كه مى كنيد ، از اول هيچ چيز آن معلوم نيست و بايد زحمت بكشيد و با مدد گرفتن از كارهاى رايانه اى به مباحث برسيد .
به نظر من ، اگر بتوانيم احاديثى را كه در جامعه به خاطر مسايل اجتماعىِ خاصى مطرح شده دنبال كنيم ، خيلى زودتر به مقصد مى رسيم.

۵ . امكان پايه گذارى جامعه شناسىِ مبتنى بر حديث

آيا مجموعه اين تحقيقات ، به نوعى جامعه شناسىِ مبتنى بر حديث نمى انجامد؟

فكر مى كنم مقدارى انحراف وجود دارد و آن اين است كه آيا مى خواهيم يك جامعه شناسى درست كنيم ؛ يعنى مى خواهيم برچسب جامعه شناسى به پاره اى از مباحث ايدئولوژيك بچسبانيم . اين هيچ گاه نتيجه درستى نمى دهد ، مگر اين كه واقعا كار بسيار زيادى صورت بگيرد. عرض كردم ، در اين جا كارهاى مختلفى وجود دارد. حتى در يك كار واقعا ببينيم ، احاديث چه گفته و چه چيزى بيان مى كند. اين ايدئولوژى كه ببينيم جه جهتى دارد ؛ منتهى جهات نهايى اش را شما پيدا كنيد و آن نظامى كه مدّ نظرتان هست يا فكر كرديم آن را از درون احاديث در بياوريم ، خوب اين ها مقدارى با همديگر متفاوت است . مسأله اين است كه جامعه شناسى اسلامى به آسانى انجام نمى شود. هم زمان بر است ، هم كار زيادى مى خواهد و هم تفكر و انديشه فراوانى لازم دارد. بنابراين ، به نظر من اين كه بخواهيم زود سردستى به نتيجه برسيم ، نقص است و نتيجه بخش نيست و فايده اى هم ندارد؛ چون به هر حال وقتى شما مى خواهيد از ديد يك رشته علمى امروزى اين مسايل را بررسى كنيد ، بايد طورى به آن بپردازيد كه مورد قبول اهل فن قرار بگيرد؛ در غير اين صورت ، اگر پيش خودتان كارى بكنيد كه مال خودتان باشد و در معرض ديد ديگران قرار نگيرد و آن ها نظر ندهند ، فايده علمى چندانى برايش متصور نيست. به هر حال ، بنده به شما توصيه مى كنم اين تحقيقات كه احاديث با ديد اجتماعى بررسى مى شود ، در مجلات تخصصى و در سمينارها مطرح گردد تا ديگران هم ببيند و جا بيفتد و جاى خود را باز بكند و در جامعه آزمون شود. در حقيقت ، جامعه علمى بايد روى اين مسايل به وفاق برسد . ماركسيست ها هم با جهت گيرى حرف

كدام است و آن عمل در بقاى آن نظام چه نقشى دارد؟
در كاركردگرايى ، بايد اجزا و منافعِ آن ها را در خدمت نظام و كل در نظر گرفت كه ميان آن اجزا و عناصر ، ارتباطات وسيعى باشد و تمام اين كارها به تعادل كل بينجامد . به همين دليل ، اگر يكى از اين كاركردها نباشد ، تعادل كل به هم مى خورد. بنابراين ، وجود شى ء به خاطر بقيه و مجموع ضرورى است ، نه به خاطر خودش .
غير از اين كارهايى كه اشاره شد ، كار ديگرى كه مى توانيد انجام دهيد ، اين است كه به وسيله رايانه ، يك موضوع اجتماعى را در احاديث پيدا كنيد و تعداد و موضوعاتش را استخراج و دسته بندى نماييد و اگر بتوانيد ، ساختار آن را بيابيد .

از روش هاى تبيين در علوم اجتماعى يا روش هاى تحقيقى كه وجود دارد ، از كدام يك بيشتر مى توانيم براى بررسى احاديث استفاده بكنيم؟

پاسخ اين مطلب به هدف شما بستگى دارد. گاه مى خواهيد تبيين علّى كنيد ، و زمانى مى خواهيد تبيين كاركردى نماييد يا به روش تاريخى يا روش تطبيقى تحقيق كنيد. از هر يك از اين روش ها مى توانيد به احاديث بنگريد. به هر حال ، اين ها همه اش خوب و مفيد است ، ولى ما در پى چه هستيم؟ به دنبال اين كه بگوييم يك نظام فكرى وجود دارد ، يا اين كه اين ها كارايى دارد يا ندارد. به هر حال ، هدف خيلى مى تواند متفاوت باشد. هر كار تحقيقاتى ، نخست بايد هدف مشخصى داشته باشد. اگر هدفْ مبهم و نامشخص است ، شما بايد مقدارى آهسته آهسته جلو برويد. اندكى از راه رايانه ، طبقه بندى ها را استخراج كنيد و مفاهيم اساسى را كه مدّ نظرتان است ، ببينيد و محورهاى آن را بيابيد كه چه نوع روابط اجتماعى مدّ نظر است؛ در سطح كلان يا در سطح فرد .
شما بايد برويد و شناخت كلى پيدا كنيد و اگر رسيديد ، بدانيد كه بعضى از آن ها به شما كمك مى كند كه به يك مجموعه كلى منسجم برسيد كه بيشتر در آن جهت كار كنيد. بعد كارتان را ارزيابى نماييد و اگر نشد ، در همين اجزا كار كنيد. در نهايت ، مى توانيد به كليت برسيد. بهتر است روى كليت احاديث اجتماعى كار كنيد و البته متوجه باشيد بايد سال ها روى آن كار كنيد تا بعد به نتيجه برسيد. ماهيت كار پژوهشى همين است. به هر حال ، بايد كارى كرده و به فرضيه هايى رسيده باشيد. بعد براى اثبات اين فرضيات ، روى احاديث كار كنيد يا يك ايده كلى داشته باشيد. يا پرسش هايى كه در مورد احاديث براى شما مطرح مى شود ، با توجه به