مثال ، در برخى احاديث ، حضرت امير مى فرمايد : «الظلم يزل القدم و يسلب النعم ويهلك الامم» و امثال اين تعابير در روايات ما هست . آيا مى توانيم از اين ها نوعى فرضيه براى تحقيقمان بسازيم يا اين كه تبيين يا نظريه اى از آن ها استخراج بكنيم؟ به هر حال چه كار جامعه شناختى روى آن ها مى شود انجام داد؟

به نظر من ، اين ها را مى شود به صورت تطبيقى مطالعه كرد ؛ البته مسأله اى كه وجود دارد و مى تواند راهنماى خوبى بشود ، اين است كه هدف از اين نوع بررسى ها چيست. مشخص ساختن هدف ، افق كار را روشن مى كند . به هر حال ، در احاديث خيلى مى شود كار كرد و بايد وارد شد و آن ها را به دست آورد و مقدارى دسته بندى كرد و آن كارهاى اوليه را انجام داد . بعد از آن ، واقعا بايد مجموعه اى از احاديث را كه مواد اوليه اى هستند و شما بايد با نگاه جامعه شناسى روى آن كنيد ، جدا كرده و دسته بندى كنيد .

۳ . ضرورت بهره گيرى از روش تحليل محتوا

آقاى دكتر ، در بحث عدالت اجتماعى در روايات آمده : «بالعدل ثبات الدّول» كه شايد بيشتر از توصيه هاى اخلاقى به كارگزاران دولتى باشد . اين گزاره ها ، نوعى واقعيت هاى اجتماعى را البته به نحو عام بيان مى كند . در واقع مى خواهيم بگوييم كه ما چه بهره هايى مى توانيم از حديث در جامعه شناسى ببريم و يا بالعكس ، چه بهره اى از جامعه شناسى در حديث بگيريم . به هر حال ، در بحث احاديث اجتماعى ، آيا مى توانيم بگوييم كه مثلاً احاديث مى تواند در حد فرضيه سازى الهام بخش باشد ، يا در حدّ نظريه مى توان از آن ها برداشت كرد؟

بله ، اين برداشت ها را مى توان انجام داد . روش كلى آن هم اين است كه بايد يك سلسله مفاهيم اجتماعى مانند عدالت و آزادى را در چارچوبى قرار بدهيم و بعد احاديث را جمع آورى كنيم ، سپس اين ها را طبقه بندى كرده ، به وسيله روش هاى مناسب ، مانند تحليل متن آن ها را تفسير نماييم . البته غير از تحليل محتوا كه يك كار كلاسيك و خوبى است كه مى شود روى احاديث انجام داد ، از راه زبان شناسى هم مى توان روى آن ها كارهاى شايسته كرد .

درجه درستى اين كار چقدر است؛ يعنى برداشت هايى كه ما با ديد جامعه شناختى از احاديث مى كنيم ، به چه ميزان درست است؟ از كجا مى توانيم احتمال خطاى برداشت از

كه چارچوب نظرى مشخص شد ، مى توانيد در آن ديد كلى مسايل را بررسى كنيد؛ جوامع بشرى ، تغييرات اجتماعى ، ساختارهاى اجتماعى ، مسأله قدرت و ديگر مسايل. بر اين اساس ، اطلاعات حديثى را با مباحث علمى محك مى زنيد و كاركردهاى كلان برخى مباحث را به دست مى آوريد . در عين حال بايد به دو نكته توجه كرد :
نخست اين كه احاديث بايد با نگاهى كلى ملاحظه و ايده هاى كلى از آن ها گرفته شود كه تا كجا مى توان جلو رفت. دوم اين كه دسته بندى هايى صورت بگيرد و حديث شناسى را با توجه به روابط اجتماعى و مسايل اجتماعى انجام دهيد. البته به نظر من ، مقدار زيادى از احاديث ناظر به روابط اخلاقى است؛ يعنى همان روابطى كه افراد جامعه بهتر بتوانند با همديگر ارتباط و انصاف داشته باشند.
احاديث ، دربردارنده مباحث كلى و جزئى فراوانى است . مى توانيد اين ها را به دست بياوريد و با دستاوردهاى روان شناسى و جامعه شناسى مقايسه كنيد و از آن هم چيزهايى استخراج نماييد . به نظر من ، نمى شود پيشاپيش از اول يك طرح كلان و كلى ريخت ، شما بايد طرحى را شروع كنيد و در ادامه كار ، آن را اصلاح نماييد و روش بحث و كاركردهايش را به دست بياوريد .

۲ . نگاه تطبيقى و مقايسه اى در اين پژوهش

كار ديگر ، تطبيق و مقايسه احاديثِ دوره هاى مختلف است . با توجه با اصل و زبان ، از اين ها تحليل هاى جامعه شناختى كرد كه از اساس منشأ چه چيزى بوده است. حتى مى توان همان احاديثِ به اصطلاح نادرست و غلط را تحليل جامعه شناختى نمود كه از كجا سرچشمه گرفته و سرچشمه تاريخى شان چه بوده ، در چه عصر و زمانى بوده و توسط چه كسانى اين جعل ها صورت گرفته است. خود اين هم مسأله است؛ چون به هر حال ، ظاهرا نخستين مجامع روايى در قرن دوم هجرى به وجود آمده و كتب اربعه و صحاح ستّه تدوين شده است. پيش از آن ، اهل سنت در دوره اى احاديث خود را جمع آورى كردند و درصدد تأسيس ايدئولوژى و مذهب بزرگ ترى براى خود برآمدند و در واقع متون حديثى ، پشتوانه گروه سازى آن ها بود .

آقاى دكتر ، در احاديث اجتماعى ، گاه به گزاره هايى بر مى خوريم كه از آن ها فرضيه اى به دست مى آيد يا يك نوع تبيينى در مورد روابط اجتماعى انسان ها به چشم مى خورد. براى