جناب استاد ، واقعا مفاهيم دينى انضمامى هستند؟

نمى گويم حتما انضمامى هستند؛ بلكه مى گويم درباره اين قضيه تأمل كنيد كه آيا مى شود اين ها را به نوعى مفاهيم انتزاعى كه با هر محتوايى درست در مى آيد برگرداند ، يا آن مفاهيم در ارتباط با فرهنگ معيّنى قرار دارند؟

آيا مفاهيم جامعه شناختى مثل همين انحرافات ، واقعا صورى هستند يا اين ها فقط يك بار معنايى خاصى دارند.

سطح انتزاع اين مفاهيم جامعه شناختى بالاست. شما انحراف اجتماعى را به چه چيزى تعريف مى كنيد؟ مى گوييد انحراف از هنجارهاى اجتماعى . حالا هنجار اجتماعى چيست؟ ميليون ها هنجار وجود دارد كه اگر از هر كدام منحرف شويد ، انحراف اجتماعى است.

آيا هنجار مى تواند جنبه دينى هم داشته باشد و در آن صورت ، انحراف از آن گناه به شمار آيد؟

اگر بگوييد هنجار چيست، به خاستگاهش برگرديد و ماهيت پديدارشناسى اش بكنيد ، يعنى به اصطلاح مايه معنايى اش را بيرون بكشيد ، آن وقت معلوم مى شود آيا مى توانيد بگوييد كه اصلاً مى توانيد كلمه هنجار را به كار ببريد يا نه. هنجار چيست؟ شيوه عمل . چه نوع شيوه عملى؟ شيوه عملى كه اجبار اجتماعى از آن حمايت مى كند . درست است. اگر به اين تعريف بكنيم ، ديگر اصلاً نبايد از هنجار دينى سخن بگوييم ؛ يعنى بستگى به نوع تعريف شما دارد. محتواهاى فراوانى مى توان درون «انحراف» قرار داد ، در حالى كه «گناه» هم ممكن است مصداق هاى گوناگونى داشته باشد. گناه چيست؟ گناه ، مرجعى معيّن دارد و آن يا نسبت به يك باور دينى است يا خداست و الى آخر. از اين جهت ، اين دو خيلى راحت با هم جور در نمى آيد كه تطبيقش دهيد . يك شباهت هايى دارند ، ولى تفاوت هايى هم ديده مى شود . حالا بحث من كلاً در مورد زبان اين بود كه شما واژه هاى خاص دينى داريد . خود ماهيت آن واژه ها مهم است كه به آن توجه بكنيد تا بعد ببينيد آيا مى شود اين ها را با انديشه هاى جامعه شناسى وفق داد يا نه . درباره خود كلمه Social ، ريمون آرون در مقدمه مراحل اساسى انديشه همه حرفش اين است كه اصلاً از چه زمانى جامعه شناسى به وجود آمد . مى گويد جامعه شناسى وقتى به وجود آمد كه Social مورد توجه قرار گرفت . اين كلمه صفت است و در گذشته نبوده و در زمان ارسطو Social معنا نداشته است . آن جا Political معنا داشته؛ يعنى به لحاظ وجه نظر

بايد داشته باشند ، تهى مى كنيم .
به نظر من ، اين مهم ترين چيزى است كه ممكن است در اين مقايسه ها يا ترجمه ها رخ بدهد؛ چون توجه داريد كه حتى ما در خود جامعه شناسى هم دو ديدگاه داريم كه اين ها همه اش در تعارض است . ديدگاه هاى ماركس و انتقادى معتقدند مفاهيمى كه با آن كار مى كنند ، مفاهيم انضمامى است . براى مثال ، شما چه زمانى از رشد سرمايه دارى صحبت مى كنيد؟ هنگامى كه براى سرمايه دارى ماهيتى قائل بشويد؛ ماهيت گسترش يابنده اى كه هر روز شكلى جديد مى يابد. پس به صورت تلويحى ، نوعى زادگرايى را براى مفهوم سرمايه دارى قائل شده ايد . بر اين اساس ، در بحث سرمايه دارى ، از تحول و تغييرش صحبت مى كنيد؛ در حالى كه وقتى مى گوييد ساخت اجتماعى ، اين مفهوم اصلاً مفهوم سرمايه دارى نيست . ساخت اجتماعى ، مفهومى صورى است . مفهوم نظام اجتماعى چطور؟ مفهوم نظام اجتماعى هم يك قالب است ؛ يعنى به اين صورت نيست كه بگوييم نظام اجتماعى تحوّل پيدا مى كند. بايد بگوييم كدام نظام اجتماعى تحوّل پيدا مى كند؛ يعنى محتوايى را در قالب نظام اجتماعى بريزيد ، بعد شروع به بحث بكنيد . بنابراين ، در خود جامعه شناسى هم گرايش هاى مختلفى وجود دارد؛ يعنى نوع ماهيت مفاهيم بخش هاى مختلف نظريه هاى جامعه شناسى با همديگر متفاوت است .
همين ترم بحثى داشتم در روش تاريخى. اتفاقا تأكيد زيادى كردم كه نمى شود بحث تاريخى كرد ، بدون اين كه يك نوع زادگرايى را پذيرفت؛ يعنى شما در باب چيزهايى مى توانيد از تحول تاريخى صحبت كنيد كه حتما ماهيتى داشته باشد؛ در حالى كه بعضى از گرايش هاى جامعه شناسى كه خيلى به مفاهيم انتزاعى كه صورى تر شدند مى پردازند ، نه اين كه محتوايى ندارند ، بلكه محتواى خيلى عامى دارند كه به همه چيز اطلاق مى شوند . آن ها اصلاً به درد تحليل تاريخى نمى خورند . اين جا در مورد احاديث هم همين بحث است . در واقع آن ماهيتِ زبان دينى ، چه نوع ماهيتى است؛ يعنى اين ها آيا عناصر و مفاهيم انضمامى و محتوادار هستند و به يك فرهنگ معيّنى مرتبط اند ، يا نه ، اين باز چيزى است كه آن تلفيق ها را به راحتى امكان پذير نمى كند . اين جا جاى سؤال و ترديد است كه : با كدام بخش جامعه شناسى ربط دارد ، يا نه ، اصلاً بايد خودش را به اصطلاح به عنوان خودبسنده مطرح كرد.