كورانى كه كارهاى خوبى است و جهان را در عصر ظهور تشريح مى كند .
نيز احاديث مى توانند مبنايى براى نگاه به تاريخ باشند. ما هميشه براى فهم تاريخ از علم استفاده كرديم ، حال آن كه خود قرآن مى تواند منبعى براى تاريخ باشد ، به اين صورت كه به عنوان يك سند كه تاريخ را روايت مى كند ، تاريخ را بازسازى كنيم . در درون اين احاديث ، فرهنگ ها و انسان ها زيادى ياد شده است. مثلاً ببينيم از منظر احاديث ، زمان چگونه شكل گرفته است. يكى از منابع تاريخ ، كتب دينى هستند . بدانيم كه در عهد عتيق يا در زمان پيامبران گذشته ، عالم چگونه بوده است . همه اين مطالب را نمى توان از باستان شناسى استفاده كرد. از منظر حديث مى توانيم به تاريخ برسيم و در نتيجه ، حديثْ منبع تاريخ اجتماعى مى شود.

۵ . شيوه تحقيق در احاديث اجتماعى

استاد ، بفرماييد شيوه كار چيست و از كجا بايد شروع كنيم؟

از لحاظ روشى بايد اولاً تصوير روشنى از موضوع داشته باشيد و در مرحله بعد ، در سطوح مختلف فرق مى كند . گاه در سطح توصيف مى خواهيد بمانيد و گاهى هم مى خواهيد به تئورى بپردازيد كه مراحل مختلفى را بايد طى كنيد تا به نظريه دست يابيد . مثلاً اگر درباره خانواده سخن مى گوييد ، بايد عناصر اصلى و خويشاوندى و جنبه هاى مختلف زن و مرد و مسايل ديگرى مطرح شود.

آيا لازم است احاديث اجتماعى با نظريه هاى موجود و مباحث ديگر جامعه شناسى تطبيق داده شود؟

شما خيلى دنبال اين نباشيد كه نظريه هاى موجود را جمع آورى كنيد و بين آن ها و مفاهيم اجتماعى حديثى رابطه برقرار سازيد . البته اشكالى ندارد كه رابطه را بيان كنيد ، ولى در بند آن نباشيد؛ چون نظريه هاى علوم جديد ، فقط و فقط مى تواند ذهنيت شما را باز كند و سؤال هايى براى شما مطرح نمايد؛ زيرا اگر اين ها را نداشته باشيد ، مسايل اجتماعى به صورت ديگرى براى شما مطرح مى شود و اين ها مى تواند به شما كمك كند . زياد دنبال اين مسايل نباشيد؛ چون زمان اين ها گذشته ، البته نه در ايران ، ولى در غرب كسى خيلى درباره اين ها دغدغه ندارد كه بين نظريه جامعه شناختى و نظريه اجتماعى تلفيق ايجاد كند. سؤال هايى را طرح كنيد و سؤال هايى موجود را نيز پاسخ دهيد ، ولى زياد دنبال نظريه هاى جامعه شناسى نباشيد؛ هر

انگلس و لوكاچ و گرامشى و ... ، تا الآن رسيدند. شما هم اگر از احاديث چيزى استنباط كرديد ، زمينه را ايجاد مى كند و در عين حال ، امكان باز پس گيرى هم هست. مانند فقه كه ممكن است فردا حديث ديگرى پيدا كند و نظر ديگرى داشته باشد ، يا از همين حديث چيز ديگرى استنباط نمايد. مثلاً در مورد چاه كه قبلاً نجس مى شد ، اما الآن ديگر نجس نمى شود. هزاران مسأله ممكن است نظر شما را عوض بكند. شما مى گوييد اين استنباط من است و نمى خواهيد بگوييد اين حرف اِلاّ ولابد از دين است يا نيست. البته ابتدا مى توانيد بگوييد ، ولى ممكن است خطا كرده باشيد؛ چه اشكالى دارد؟ به هر حال ، هيچ مشكلى ايجاد نمى كند. مثلاً اين حديث كه مى گويد : «ثبات الدول بالعدل» در سطح تئورى پردازى هزاران شرط دارد و شما در مطالعات اجتماعىِ روايات ، ممكن است از برخى از آن شرط ها اطلاع پيدا نكرده باشيد و بعد كه آگاه شويد ، تئورى را بازسازى كنيد و بگوييد اين تنها برداشت و اجتهاد من از اين روايات اجتماعى است؛ چه بسا اين برداشت بعدها تعديل و تكميل گردد.
پس ما وجوه مختلف كار جامعه شناسى و دين را اين گونه مى بينيم و احاديث را از اين ديد نگاه مى كنيم كه ربط اين دو متغير را به صورت تئوريك بازگو نماييم. اين كار ، يعنى نظريه پردازى ، كه فراتر از خود حديث است. قاعدتا اين نظريه پردازى ، در درون معارف و از نگاه واقع گرايانه به عالم صورت مى گيرد و اين ، رابطه دين و علم را رابطه نزديكى مى كند.
مثلاً در رابطه با بحث انحرافات اجتماعى ، ابتدا احاديث را جمع كنيد؛ يعنى مرحله اول كار دسته بندى توصيفى است كه بدانيم چند نوع انحرافات داريم و كدام يك از آن ها از ديگرى مهم تر است. مرحله دوم اين است كه بين دو متغير ربط دهيد و درون اين ها را بشكافيد و تلاش كنيد با نگرش دينى و عقلى ، مفاهيمِ بين اين ها را كشف نماييد كه اين كار تا به حال نشده ، ولى كارهاى مرحله اول انجام شده است. بايد بكوشيد با بيان دينى يا تعقل ، يعنى با استنباط از خود قرآن يا جاهاى ديگر ، وجوه ارتباطى بين اين متغيرها را كشف كنيد. مثلاً يكى از مسائلى كه به نظر مى رسد ، اين است كه يك نظام اتوپيك و مطلوب دينى چيست؟ بررسى اين بحث ، خيلى از توقعات بيجا از دين را از بين مى برد. هم چنين موقعيت هاى دينى را از بيان حديث مى توان به دست آورد ، مثل اين كه وقتى در زمان حضرت امام زمان (عج) يك نفر با امنيت كامل به مسافرت مى رود ، اين چه فضايى ايجاد مى كند. ما مى توانيم ديد تاريخى مان را خيلى گسترش دهيم و نظام آخرالزمان يا قبل از ظهور را بررسى كنيم ، مثلاً كارهاى آقاى