۳ . نگاه مجموعى به احاديث داشتن

در استفاده از احاديث بايد اصول و قواعدى را رعايت كرد . از جمله اين كه در روايات اسلامى ، روايات عام و خاص ، ناسخ و منسوخ و مطلق و مفيد وجود دارد كه بايد براساس قواعدى كه در علم دراية الحديث و اصول فقه آمده ، روايات جمع بندى شود و از نتايج جمع بندى شده ، گزاره هاى جامعه شناختى استخراج كرد . به عبارت ديگر در فهم احاديث اجتماعى ، بايد «خانواده حديث» را ملاحظه نمود و مجموعه احاديث را در يك موضوع اجتماعى درنظر گرفت و دسته بندى كرد ؛ مقيدات و مخصّصات آن ها را با عمومات و اطلاقات در كنار هم گذاشت و سپس به يك گزاره جامعه شناختى بر مبناى حديث دست يافت .

۴ . برگردان معناى حديث به مفاهيم جامعه شناختى

همه مى دانيم كه زبان بيان مفاهيم در حديث ، به دليل پيوند با ارزش ها و شرايط اجتماعى و سياسى ، با زبان به كار رفته در جامعه شناسى تفاوت دارد . از اين رو چه بسا وقتى گزاره هاى اجتماعى استخراج شده از احاديث با همان زبان عرضه شود ، مخاطب فكر كند با مباحث اخلاقى و اعتقادى رو به روست . بر اين اساس بايد با دقت تمام و وسواس كه موجب تحريف مفاهيم دينى نشود ، مفاهيم را به زبان جامعه شناختى ترجمه كرد . براى مثال در آموزه هاى دينى ، ظلم ، موجب هلاكت امت عنوان شده است ؛ چنان كه امام على عليه السلام مى فرمايد : «الظلم يزل القدم ويسلب النعم ويهلك الامم» . شايد بتوان «هلاكت امت» را از بين رفتن همبستگى اجتماعى ترجمه كرد . اين برگردان براى ايجاد ارتباط ميان اين دو رشته معرفتى ، يعنى حديث وجامعه شناختى بسيار ضرورى مى نمايد ؛ به ويژه در اين صورت ، كسانى كه در جامعه شناسى تحصيل مى كنند ، بهتر به مفاهيم دينى منتقل مى شوند .

۵ . تفكيك ثابت و متغيّر در احاديث اجتماعى

احاديث اجتماعى گاهى امورى متغيّر يا متعلق به زمان و مكانى خاص را گزارش كرده اند و در كنار آن ، به قانون سنتى اجتماعى و جارى در همه زمان ها و مكان ها اشاره نموده اند . محقّق

بايد همه راويان حديث مورد توثيق قرار گرفته باشند و از صدق گفتار آنان اطمينان حاصل شده باشد ، و ديگرى بررسى متنى كه از راه عرضه حديث به قرآن و سنت قطعى و ديگر قرائن ، مى توان به صدور آن حديث از معصوم آگاهى پيدا كرد .
تنها مشكل و مسأله اى كه اين جا مطرح است اين كه آيا براى دستيابى به معارف ، مى توان به خبر واحد عمل كرد يا عمل به خبر واحد به فروع فقهى اختصاص دارد . حل نهايى اين مسأله به اصول فقه واگذار شده است ، اما اتخاذ موضع در آن مسأله براى استفاده حديث در مباحث جامعه شناسى تعيين كننده است ؛ زيرا بيشتر احاديث ، واحد و غير قطعى هستند و چنانچه گفته شود براى فهم معارف نمى توان به خبر واحد عمل كرد ، تا اندازه اى راه براى بحث مناسبات حديث و جامعه شناسى دشوار خواهد شد .

۲ . شناخت شرايط اجتماعى صدور روايات

در واقع احاديث معصومان ، كُنش و پاسخى به مسايل و معضلات مطرح شده در جامعه آن روزگار بوده است . از اين رو براى درك معنا و محتواى حديث ، بايد شرايط اجتماعى روايت را بررسى كرد . امام خمينى رحمه الله دراين باره مى نويسد :
بر فقيه لازم است كه براى شناخت و برداشت از روايات يا ادعاى انصراف ، غلبه و ندرت نمودن ، به زمان و مكان صدور روايات دقت كند . ^۱
برخى جامعه شناسان معرفت بر آن باورند كه شناختِ تفكر و معرفت زاييده جامعه بوده و معرفت ، تابع شرايط اجتماعى ، سياسى ، فرهنگى و اقتصادى جامعه است . از اين منظر بدون عنايت و توجه به آن شرايط ، فهم روايات ناممكن است ؛ البته اين ديدگاه افراطى بوده و پذيرفتنى نيست ، ولى اين مقدار را مى توان پذيرفت كه به تعبير ماكس شلر ، جامعه به طور علت ناقصه و زمينه ساز در شكل گيرى معرفت مؤثر است و بدين ترتيب ، فهم كامل معرفت از احاديث ، بدون ملاحظه ساختارهاى اجتماعى و تحولات اجتماعى و سياسى ميسّر نمى شود . به هر حال براى برداشت از احاديث اجتماعى ، مطالعه شرايط صدور آن ها از ائمه معصومان بسيار ضرورى مى نمايد .