گفتار چهارم:

بازیابی کتاب التفسیر محمّد بن عیسی بن عبید

در آمد (ملاک گزینش روایات تفسیری و گونه‏شناسی آنها)

آن سان که در گفتارهای پیشین آمد، در این پژوهش، ما میان روایات موجود در کتاب التفسیر عبیدی و روایات تفسیری او که در این کتاب نیستند، جدایی افکندیم و از همین رو، در این گفتار و گفتار پسین، دو دسته روایات پیش‏گفته را به گونه‏ای مجزّا از یکدیگر و به تفکیک سوره‏های قرآنی می‏آوریم. «روایات تفسیری» هم روایاتی هستند که به شکلی به تبیین محتوای قرآن پرداخته‏اند و موضوع محوری و نقطه ثقل آنها بر روشن‏داشتِ آیه‏ای از آیات کتاب الهی باشد. با این زاویه نگاه است که احادیثی را از میان انبوهی از روایات محمّد بن عیسی، گزینش کرده‏ایم. ذیل هر حدیث نیز به گونه‏شناسی و تخریج آن پرداخته شده است.

در کار شناخت نوع و گونه روایت تفسیر، الگوی زیر را به کار بسته‏ایم که در آن، روایات تفسیری به پنج گونه تقسیم می‏شوند:^۱

یک. روایات آیه - سوره‏شناخت: روایت‏هایی که داده‏هایی در باره خود سوره یا بعضی از آیات آن ارائه می‏کنند. در این روایات، گاه، آگاهی‏هایی در باره زمان، سبب، مکان یا شأن نزول آیه)متعلّقات نزولی سوره) بیان می‏شود.

دو. روایات معناشناخت: روایاتی که در آنها واژه‏ای از واژه‏های قرآنی معنا شده است.

کتاب‏های احمری، یکسان^۱ و در سندهای مشابه آن، احمری حلقه مشترک است. افزون بر این، شیخ طوسی تصریح می‏کند که احادیث این مجلس از الأمالی را از احادیث نهاوندی بر گرفته است؛^۲ امّا چنین بر می‏آید که نهاوندی آن را از کتاب‏های عبیدی بر نداشته است؛ زیرا در این سند، راویان فراوانی چون: عبّاس بن معروف، محمّد بن خالد، یعقوب بن یزید و... بر عبیدی عطف شده‏اند.

طریق ۴۵: نقل‏های مرسل عیّاشی (تفسیر العیّاشی)

دو نقل بدین شکل در تفسیر العیّاشی آمده است که با توجّه به نامعلوم بودن راوی از عبیدی و همچنین عدم اثبات اخذ عیّاشی از کتاب التفسیر عبیدی نمی‏توان آنها را پاره‏ای از تفسیر محمّد بن عیسی دانست.

طریق ۴۶: نقل‏های مرسل الاختصاص (الاختصاص)

چهار روایت مرسل تفسیری در الاختصاص وجود دارند که گویای مسائل یحیی بن اکثم‏اند و نهایتاً می‏توان ادّعا کرد که بر گرفته از کتاب المسائل عبیدی ‏اند.