گفتار اوّل:

طرق نقلِ آثار محمّد بن عیسی بن عبید

از میان فهرست‏نگاران متقدّم شیعی، شیخ طوسی، محمّد بن عیسی بن عبید را افزون بر نگارنده کتاب‏هایی چون: کتاب الوصایا، کتاب التجمّل و المروّة و كتاب الأمل و الرجاء، صاحب «کتاب التفسیر» دانسته است^۱ و با طریق «أخبرنا جماعة عن التلّعكبری، عن ابن همّام، عن محمّد بن عیسى»^۲ از آن روایت می‏کند. بدین سان، راوی اصلی کتاب «ابن همّام» است؛ امّا چنین می‏نماید که در این سند، افتادگی وجود دارد؛ زیرا شیخ در بخشی از الأمالی خویش، روایاتی را از مجموعه احادیث استاد خویش، حسین بن عبید اللّٰه غضائری، از تلّعکبری، از ابن همّام، از عبیدی نقل می‏کند که در آنها ابن همّام با واسطه «حسین بن احمد مالکی» از عبیدی نقل می‏کند:

۰.«أخبرَنا الحسین بن عُبَید اللّٰه، قالَ: أخبرَنا أبو محمّد، قالَ: حدّثنا ابنُ‏ هَمَام، قال: حدّثنا الحسینُ بن أحمدَ المَالكی، قال: حدّثنا محمّد بن عیسى بن عُبَید بن یَقطین، قال: حدّثنا أبو أیوب یحیى بن زَكریا، قال: حدّثنا داود بن كثیر بن أبی خالِدٍ الرقّیّ، قال: حدّثنا أبو عبد اللّٰه علیه السّلام، قال: قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله: قالَ اللّٰهُ عز و جل: لَو لا أَنّی أَستَحیی مِن عَبدِیَ المُومِنِ ما تَرَكتُ عَلَیهِ خِرقَةً یَتَوارىٰ بِها، وَ إِذا أَكمَلتُ لَهُ الإِیمانَ ابتَلَیتُهُ بِضَعفٍ فی قُوَّتِهِ وَ قِلَّةٍ فی رِزقِهِ، فَإِن هُوَ جَزِعَ أَعَدتُ عَلَیهِ، وَ إِن صَبَرَ باهَیتُ بِهِ مَلائِكَتی. أَلا وَ قَد جَعَلتُ عَلِیاً عَلَماً لِلنّاسِ، فَمَن تَبِعَهُ كَانَ هادِیاً، وَ مَن تَرَكَهُ كَانَ ضَالّاً، لا یُحِبُّهُ إِلّا مُؤمِنٌ وَ لا یُبغِضُهُ إِلّا مُنافِقٌ».^۳