همچون پیامبر خدا در باره آنان عمل می‏کنند. همچنین به باور آنان، این حدیث می‏تواند تعریض و ردّی بر این باور سنّیان باشد که با وجود عزّت اسلام و فزونی شمار مسلمانان، حکم آیه ساقط می‏گردد. حدیث در صدد بیان جریان داشتن آیه پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و عدم سقوط آن است و از نوع «تفسیری - تبیینی» به شمار می‏رود. نقل مفصّل‏تر این روایت در الکافی آمده است.^۱

ائمّه علیهم السّلام شاهدان اعمال بندگان (توبه: آیه ۹۵)

۷۴.طریق۴۴^۲، عَن ابنِ أبی عُمَیرٍ، عَنِ ابنِ أُذَینَةَ، قالَ: كُنتُ عِندَ أبی عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام، فَقُلتُ لَهُ: جُعِلتُ فِداكَ، أَخبِرنی عَن قَولِ اللّٰهِ عز و جل: (وَ قُلِ ٱعْمَلُوا فَسَيَرَى ٱللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ ٱلْمُؤْمِنُونَ)، قالَ: إِیانا عَنَى.^۳

گونه‏شناسی و تخریج: این حدیث به صورت ضمنی، «مؤمنون» در آیه (وَ قُلِ ٱعْمَلُوا فَسَيَرَى ٱللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ ٱلْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَىٰ عَالِمِ ٱلْغَيْبِ وَ ٱلشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ)، را ائمّه می‏داند و چنان که مفسّران گفته‏اند، این مشاهده، مشاهده اعمال ظاهری یا اثر اعمال افراد نیست؛ چرا که چنین مشاهده‏ای، مختص به افراد خاصّی نیست، چنان که مشاهده همه اعمال آشکار و نهان از طریق عادی برای پیامبر و امام نیز میسور نیست. با این بیان، مراد از «مؤمنان» هم نباید تمام مؤمنان باشد؛ بلکه گروهی برگزیده از ایشان مقصودند.^۴ پس از آن که تلویحاً «مؤمنون» ائمّه علیهم السّلام دانسته شد، راه آگاهی آنان از اعمال بندگان تبیین گشته است. بنا بر این، روایت را می‏توان از گونه «تفسیری - تبیینی» دانست. عین این روایت در بصائر الدرجات آمده است^۵ و در

کیستی «مؤلّفة قلوبهم» (توبه: آیه ۶۰)

۷۲.طریق۳^۱، عَن یونُسَ، عَن رَجُلٍ جَمیعاً، عَن زُرارَةَ، عَن‏ أبی جَعفَرٍ علیه السّلام، قالَ: المؤلّفةُ قُلوبُهُم قَومٌ وَحَّدُوا اللّٰهَ وَ خَلَعوا عِبادَةَ مَن یُعبَدُ مِن دونِ اللّٰهِ وَ لَم تَدخُلِ المَعرِفَةُ قُلوبَهُم أَنَّ محمّداً رَسولُ اللّٰهِ، وَ كانَ رَسولُ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله یَتَأَلَّفُهُم وَ یُعَرِّفُهُم لِكَیما یَعرِفُوا وَ یُعَلِّمُهُم.^۲

گونه‏شناسی و تخریج: بر پایه این روایت، «مؤلّفة قلوبهم» کسانی هستند که خدا را یگانه می‏دانند و از شرک دورند ولی از رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله بی‏خبرند. از ظاهر حدیث، انحصار این گروه در افراد پیش‏گفته بر نمی‏آید و گزارش‏های تاریخی هم مؤیّد عدم انحصارند. روایت، از نوع «تفسیری - تبیینی» است و نقل مفصّل‏تر آن در تهذیب الأحکام^۳ وجود دارد و با همین مضامین در تفسیر العیّاشی^۴ و الکافی^۵ نیز آمده است.

فزونی شمار «مؤلّفة قلوبهم» به دوران ائمّه (توبه: آیه ۶۰)

۷۳.طریق۳، عَن یونُسَ، عَن رَجُلٍ، عَن زُرارَةَ، عَن أبی جَعفَرٍ علیه السّلام، قالَ: المؤلّفةُ قُلوبُهُم لَم یَكونُوا قَطُّ أَكثَرَ مِنهُمُ الیَومَ.^۶

گونه‏شناسی و تخریج: چنان که شارحان حدیث^۷ گفته‏اند، روایت بر آن است تا نشان دهد که «مؤلّفة قلوبهم» منحصر به زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نبوده و در زمان ائمّه علیهم السّلام نیز وجود دارد (منافقان، شک‏داران یا انکار کنندگان وصیّت پیامبر صلی الله علیه و آله در باره ائمّه) و امامان