«قالَ أبو عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام: الأعرافُ كُثبانٌ بَینَ الجَنّةِ وَ النّارِ، فَیوقَفُ عَلَیها كُلُّ نَبِیٍّ و كُلُّ خَلیفَةُ نَبِیٍّ مَعَ المُذنِبینَ مِن أهل زَمانِهِ، كَما یوقَفُ قائِدُ الجَیشِ مَعَ الضُّعَفاءِ مِن جُندِهِ، و قَد سَبَقَ المُحسِنونَ الَى الجَنَّةِ، فَیَقولُ ذٰلِكَ الخَلیفَةُ لِلمُذنِبینَ الواقِفینَ مَعَهُ: انظُروا الى إخوانِكُمُ المُحسِنینَ قَد سَبَقوا الَى الجَنَّةِ فَیُسَلِّمُ المُذنِبونَ عَلَیهِم، و ذٰلِكَ قَولُهُ (وَنَادَوْا أَصْحَابَ ٱلْجَنَّةِ أَن سَلَامٌ عَلَيْكُمْ)، ثُمَّ أخبَرَ تَعالىٰ أنَّهُم (لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ) یَعنی هٰؤلاءِ المُذنِبینَ لَم یَدخُلُوا الجَنَّةَ و هُم یَطمَعونَ أن یُدخِلَهُمُ اللَّهُ إیاها بِشَفاعَةِ النَّبِیِّ وَ الإمامِ، و یَنظُرُ هٰؤُلاءِ المُذنِبونَ إلى أهلِ النّارِ فَیَقولونَ: (رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ ٱلْقَوْمِ ٱلظَّالِمِينَ)، ثُمَّ یُنادی أصحابُ الأعرافِ - و هُمُ الأنبِیاءُ وَ الخُلَفاءُ أهلَ النّارِ مُقَرِّعینَ لَهُم: (مَا أَغْنَىٰ عَنكُمْ جَمْعُكُمْ... * أَهَٰؤُلَآٰءِ ٱلَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ) یَعنی: هٰؤُلاءِ المُستَضعَفینَ الَّذینَ كنتُمُ تَحتَقِرونَهُم و تَستَطیلونَ بِدُنیاكُم عَلَیهِم. ثُمَّ یَقولونَ لِهٰؤُلاءِ المُستَضعَفینَ عَن أمرِ اللَّهِ لَهُم بِذٰلِكَ (ٱدْخُلُوا ٱلْجَنَّةَ لَاخَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَآٰ أَنتُمْ تَحْزَنُونَ).^۱

شک کننده، مصداق فاسق (اعراف: آیه ۱۰۲)

۶۱.طریق۳، عَن یونُسَ، عَنِ الحُسَینِ بن الحَكَمِ، قالَ: كَتَبتُ إِلى العَبدِ الصّالِحِ علیه السّلام أُخبِرُهُ أَنّی شاكٌّ، وَ قَد قالَ إِبراهِیمُ علیه السّلام: (رَبِّ أَرِنِى كَيْفَ تُحْىِ ٱلْمَوْتَىٰ‏) وَ أَنّی أُحِبُّ أَن تُرِیَنی شَیئاً. فَكَتَبَ علیه السّلام: إِنَّ إِبراهِیمَ علیه السّلام كانَ مُؤمِناً وَ أَحَبَّ أَن یَزدادَ إِیماناً، وَ أَنتَ شاكٌّ وَ الشّاكُّ لا خَیرَ) فیهِ. وَ كَتَبَ: إِنَّما الشَّكُّ ما لَم یَأتِ الیَقِینُ، فَإِذا جاءَ الیَقِینُ لَم یَجُزِ الشَّكُّ. وَ كَتَبَ: إِنَّ اللّٰهَ عز و جل یَقُولُ: (وَمَا وَجَدْنَا لِأَكْثَرِهِم مِّنْ عَهْدٍ وَإِن وَجَدْنَا أَكْثَرَهُمْ لَفَاسِقِينَ)‏، قالَ: نَزَلَت فی الشّاكِّ.^۲

گونه‏شناسی و تخریج: چنان که برخی شارحان گفته‏اند، راوی، گویی در امامت امام علیه السّلام تردید داشته و تقاضای دلیلی جز ادلّه اقامه شده قبلی داشته است.^۳ امام علیه السّلام توجیهات و ادلّه‏ او را دستاویزی برای خروج از طاعت ائمّه و پذیرش ولایت می‏انگارد و او را مصداق فاسقانی می‏داند که به عهد و پیمان الهی پایبند نبوده‏اند. روایات دیگر ذیل آیه هم

گونه‏شناسی و تخریج: روایت، اصحاب اعراف را افرادی میانه بهشتیان و دوزخیان ترسیم می‏کند که حسنات و سیئاتشان هم‏سنگ است و ورود به بهشت را چشم دارند. پس می‏توان آن را از نوع «تفسیری - تبیینی» دانست. در برابر، روایاتی، اینان را بر افرادی ارجمند و والامرتبه چون پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّه علیهم السّلام تطبیق می‏دهد.^۱ این تعارض در روایاتی دیگر حل شده است، بدین سان که اصحاب اعراف بر همان ارجمندان اطلاق می‏شود، ولی در کنار ایشان پیروان و شیعیان گنهکارشان ایستاده‏اند که چشم دارند به شفاعت راهبران خویش به بهشت ره یابند. در حقیقت، اینان به دلیل مجاورت با اصحاب اعراف، در کنار ایشان معرّفی شده‏اند. نقل‏های این روایت به شرح زیر است:

۰.«حَدَّثنی أبی، عَنِ الحَسَنِ بن مَحبوبٍ، عَن أبی أیوبَ، عَن بُرَیدٍ (/ یزید) عَن أبی عَبدِ اللهِ علیه السّلام، قالَ: الأعرافُ كُثبانٌ بَینَ الجَنَّةِ وَ النّارِ، وَ الرِّجالُ الأئِمَّةُ علیهم السّلام، یَقِفونَ عَلَى الأعرافِ مَعَ شیعَتِهِم و قَد سیقَ المُؤمِنونَ إلَى الجَنَّةِ بِلا حِسابٍ، فَیَقولُ الأئِمَّةُ لِشیعَتِهِم مِن أصحابِ الذُّنوبِ: انظُروا إلى إخوانِكُم فِی الجَنَّةِ قَد سیقوا [سَبَقوا] إلَیها بِلا حِسابٍ، و هُوَ قَولُهُ تَبارَكَ و تَعالى: (سَلَامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ)، ثُمَّ یُقالُ لَهُم انظُروا إلى أعدائِكُم فِی النّارِ: و هُوَ قَولُهُ: (وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ ٱلنَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ ٱلْقَوْمِ ٱلظَّالِمِينَ * وَنَادَىٰ أَصْحَابُ ٱلْأَعْرَافِ رِجَالاً يَعْرِفُونَهُم بِسِيمَاهُمْ) فِی النّارِ فَـ (قَالُوا مَا أَغْنَىٰ عَنكُمْ جَمْعُكُمْ) فِی الدُّنیا (وَمَا كُنتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ)، ثُمَّ یَقولونَ لِمَن فِی النّارِ مِن أعدائِهِم (أَهَٰؤُلَآٰءِ) شیعَتی و إخوانِی (ٱلَّذِينَ) كُنتُم أنتُم تَحلِفونَ فِی الدُّنیا أن (لَا يَنَالُهُمُ ٱللَّهُ بِرَحْمَةٍ)؟! ثُمَّ یَقولُ الأئِمَّةُ لِشیعَتِهِم: (ٱدْخُلُوا ٱلْجَنَّةَ لَاخَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَآٰ أَنتُمْ تَحْزَنُونَ)، ثُمَّ (نَادَىٰ أَصْحَابُ ٱلنَّارِ أَصْحَابَ ٱلْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنَا مِنَ ٱلْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ ٱللَّهُ)».^۲