هم‏زمان با انجام فعل، آن را در آدمی پدید می‏آورد؟ چنان که از گزارش اشعری بر می‏آید، به امامیّه در این زمینه دیدگاه‏هایی منسوب است که در میان آنها دیدگاه‏های هشام بن حکم و زرارة بن اعین اهمّیت بیشتری دارند. هشام بن حکم بر آن بود که استطاعت، گرد آمدن پنج چیز با هم است: تندرستی، رهایی از شرایط محیط، زمان، ابزار انجام فعل و سببی که انگیزه رخداد فعل می‏شود. برخی از این امور، پیش از فعل و برخی در زمان فعل پدید می‏آیند و وقتی فعل به ضرورت، رخ می‏دهد که خدا سبب آن را پدید آورد. در برابر، زراره معتقد بود که استطاعت قبل از فعل و همان تن‏درستی است و هر انسان سالمی مستطیع است.^۱ با چنین باوری، طبیعی است که زراره مستطیع بودن برای حج را تنها تن‏درستی و سلامت جسم بداند و اتّهام او به قدریگری - چنان که در روایت بالا دیده می‏شود -، چندان شگفت نخواهد بود؛ چون با باور به استطاعت قبل الفعل، طبیعتاً چون معتزله قائل به اختیار می‏شود. در چنین فضایی که باورهایی چنین در جامعه شیعه رواج داشته، امام علیه السّلام برای مقابله با این اندیشه کژ، نه لزوماً تقابل با زراره و صحّه نهادن بر انتساب این عقیده به او، استطاعت را داشتن تن‏درستی و مال دانسته‏ و در نقلی کامل‏تر از دیدگاه ایشان، اذن خداوند نیز شرط دانسته شده است.^۲ در هر صورت، روایت بالا از نوع «تفسیری - تبیینی» است و در روایات متعدّدی، دو مؤلّفه صحّت جسم و توانایی مالی به عنوان ملاک‏های استطاعت معرّفی شده‏اند.^۳

نزول آیه در باره امام علی علیه السّلام (آل عمران: آیه ۱۷۳)

۲۷.طریق ۳۴، عَن یونُسَ بنِ عَبدِ الرَّحمٰنِ، عَن عَبدِ الرَّحمٰنِ بن سالِمٍ الأَشَلِّ، عَن سالِمِ بن أبی مَریَمَ، قالَ: قالَ لی أبو عَبدِ اللّٰهِ:‏ إِنَّ رَسولَ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عَلِیاً فی عَشَرَةٍ استَجابُوا لِلهِ

مختصر بصائر الدرجات با همین سند نقل شده^۱ و نقل‏های مشابه آن نیز در کتاب‏های دیگر یافت می‏شود.^۲

مفهوم استطاعت (آل عمران: آیه ۹۷)

۲۶.طریق۳۹، عَن هِشامِ بن إِبراهیمَ المَشرِقِیِّ، قالَ: قالَ لی أبو الحَسَنِ الخُراسانِیُّ:‏ كَیفَ تَقولونَ فی الِاستِطاعَةِ بَعدَ یونُسَ فَذَهَبَ فِیها مَذهَبَ زُرارَةَ، وَ مَذهَبُ زُرارَةَ هُوَ الخَطَأُ؟! فَقُلتُ: لا، وَ لٰكِنَّهُ - بِأبی أَنتَ وَ أُمّی - ما یَقولُ زُرارَةُ فی الِاستِطاعَةِ! وَ قَولُ زُرارَةَ «هُم قُدَّرٌ» وَ نَحنُ مِنهُ بُرَآءُ، وَ لَیسَ مِن دینِ آبائِكَ. قالَ: فَبِأَیِّ شَی‏ءٍ تَقولونَ قُلتُ: بِقَولِ أبی عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام وَ سُئِلَ عَن قَولِ اللّٰهِ عز و جل‏: (وَلِلَّهِ عَلَى ٱلنَّاسِ حِجُّ ٱلْبَيْتِ مَنِ ٱسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً) ما استِطاعَتُهُ؟ قالَ: فَقالَ أبو عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام: صِحَّتُهُ وَ مالُهُ. فَنَحنُ بِقَولِ أبی عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام نَأخُذُ. قالَ: صَدَقَ أبو عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام، هٰذا هُوَ الحَقُّ‏.^۳

گونه‏شناسی و تخریج: پس‏زمینه این حدیث، کشاکشی کلامی در باره «استطاعت» است. استطاعت به معنای حالتی است که انسان را بر انجام کاری قادر می‏سازد. در این که استطاعت انسان در انجام فعل از سوی خداست، شکّی نیست؛ امّا متکلّمان در این همداستان نیستند که آیا استطاعت قبل از آغاز فعل در انسان هست یا این که خداوند