الَّذی تَستَلِمُهُ حَجَرٌ لا یَنفَعُ وَ لا یَضُرُّ. فَقُلتُ لِأبی عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام، جُعِلتُ فِداكَ، أ ما سَمِعتَ قَولَ العُمَرِیِّ لِهٰذَا الَّذی استَلَمَ الحَجَرَ فَأَصابَهُ ما أَصابَهُ؟! فَقالَ: وَ مَا الَّذی قالَ؟ قُلتُ: قالَ لَهُ: یا عَبدَ اللّٰهِ بَطَلَ حَجُّكَ، ثُمَّ إِنَّما هُوَ حَجَرٌ لا یَضُرُّ وَ لا یَنفَعُ. فَقالَ أبو عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام: كَذَبَ ثُمَّ كَذَبَ ثُمَّ كَذَبَ، إِنَّ لِلحَجَرِ لِساناً ذَلقاً یَومَ القِیامَةِ یَشهَدُ لِمَن وافاهُ بِالمُوافاةِ.

۰.ثُمَّ قالَ: إِنَّ اللّٰهَ تَبارَكَ وَ تَعالَى لَمّا خَلَقَ السَّماواتِ وَ الأَرضَ خَلَقَ بَحرَینِ: بَحراً عَذباً وَ بَحراً أُجاجاً، فَخَلَقَ تُربَةَ آدَمَ مِنَ البَحرِ العَذبِ وَ شَنَّ عَلَیها مِنَ البَحرِ الأُجاجِ، ثُمَّ جَبَلَ آدَمَ فَعَرَكَ عَركَ الأَدیمِ فَتَرَكَهُ ما شاءَ اللَّهُ، فَلَمّا أَرادَ أَن یَنفُخَ فیهِ الرّوح أَقامَهُ شَبَحاً، فَقَبَضَ قَبضَةً مِن كَتِفِهِ الأَیمَنِ فَخَرَجوا كالذَّرِّ فَقالَ: هٰؤُلاءِ إِلى الجَنَّةِ، وَ قَبَضَ قَبضَةً مِن كَتِفِهِ الأَیسَرِ وَ قالَ: هٰؤُلاءِ إِلى النّارِ، فَأَنطَقَ اللَّهُ تَعالى أَصحابَ الیَمینِ وَ أَصحابَ الیَسارِ، فَقالَ أَهلُ الیَسارِ: یا رَبِّ، لِمَ خَلَقتَ لَنا النّارَ وَ لَم تُبَیِّن لَنا وَ لَم تَبعَث إِلَینا رَسُولاً؟! فَقالَ اللَّهُ عز و جل لَهُم: ذٰلِكَ لِعِلمی بِما أَنتُم صائِرونَ إِلَیهِ، وَ إِنّی سَأُبلِیكُم، فَأَمَرَ اللَّهُ تَعالَى النّارَ فَأُسعِرَت، ثُمَّ قالَ لَهُم: تَقَحَّموا جَمیعاً فی النّارِ فَإِنّی أَجعَلُها عَلَیكُم بَرداً وَ سَلاماً، فَقالوا: یا رَبِّ، إِنَّما سَأَلناكَ لِأَیِّ شَی‏ءٍ جَعَلتَها لَنا هَرَباً مِنها، وَ لَو أَمَرتَ أَصحابَ الیَمینِ ما دَخلُوا! فَأَمَرَ اللَّهُ عز و جل النّارَ فَأُسعِرَت، ثُمَّ قالَ لِأَصحابِ الیَمینِ: تَقَحَّموا جَمیعاً فی النّارِ، فَتَقَحَّموا جَمیعاً فَكانَت عَلَیهِم بَرداً وَ سَلاماً، فَقالَ لَهُم جَمیعاً: أ لَستُ بِرَبِّكُم؟‏ قالَ أَصحابُ الیَمینِ:‏ «بَلى»‏ طَوعاً، وَ قالَ أَصحابُ الشِّمالِ‏: «بَلى»‏ كَرهاً، فَأَخَذَ مِنهُم جَمیعاً: مِیثاقَهُم‏ وَ أَشهَدَهُم عَلى‏ أَنفُسِهِم.‏ قالَ: وَ كانَ الحَجَرُ فی الجَنَّةِ فَأَخرَجَهُ اللَّهُ عز و جل فالتَقَمَ المیثاقَ مِنَ الخَلقِ كُلِّهِم، فَذٰلِكَ قَولُهُ تَعالى:‏ (وَلَهُ أَسْلَمَ مَن فِى ٱلسَّمَاوَاتِ وَٱلْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ)... .^۱

گونه‏شناسی و تخریج: موضوع محوری روایت، حکمت استلام حجر الأسود است و در ضمن آن به روشن‏داشتِ آیه ۱۸۳ سوره آل عمران و آیه میثاق پرداخته شده است، بدین معنا که این آیات را مربوط به عوالم پیشاخلقتی دانسته که در آن، خداوند، ربوبیت خویش را نسبت به بندگان اعلام کرده است و بندگان خواه ناخواه بدان معترف گشته‏اند. بر این اساس، روایت را می‏توان از نوع «تفسیری - تبیینی» دانست. این روایت در

تصویر ارجمندی که روایات شیعی از آن ترسیم می‏کنند، بسی دور است. افزون بر این، بنا بر آیه (وَكَذَٰلِكَ زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِّنَ ٱلْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلَادِهِمْ شُرَكَاؤُهُمْ)^۱ ذبح فرزند برای معبود، از سنّت‏های بت‏پرستان و صابئان بوده است و در طرق این حدیث، راویان ضعیف، مبهم و عامّی وجود دارند. در فرجام، او بر آن می‏رود که این از برساخته‏های محدّثان اهل سنّت است تا در برابر باور امامیّه به نزاهت پدران پیامبر صلی الله علیه و آله، عبد المطّلب را به شرک متّهم سازند. شاهد این مطلب، آن که: مفسّران اهل سنّت ذیل آیه ۱۷ سوره انعام، این داستان را نقل کرده‏اند. غفاری بر آن است که صدوق این حدیث را به صورت استطرادی و صرفاً برای بیان جواز قرعه و نه به قصد احتجاج، آورده است.^۲

معنای حنیف بودن ابراهیم علیه السّلام (آل عمران: آیه ۶۷)

۲۴.طریق۳، عَن یونُس، عَن عَبدِ اللّٰهِ بن مُسكانَ، عَن أبی عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام‏؛ فی قَولِ اللّٰهِ عز و جل: (حَنِيفاً مُسلِماً)^۳ قالَ: خالِصاً مُخلِصاً لَیسَ فیهِ شَی‏ءٌ مِن عِبادَةِ الأَوثان.‏^۴

گونه‏شناسی و تخریج: در روایت، حنیف بودن، به خالص و مخلص بودن و پاکی از عبادت بت‏ها معنا شده است و روایت از نوع « تفسیری - تبیینی» است. در دیگر مصادر، این حدیث با تفاوتی اندک گزارش شده است.^۵

اقرار بر ربوبیّت در عوالم پیشاخلقتی (آل عمران: آیه ۸۳)

۲۵.طریق۷، عَن زِیادٍ القَندِیِّ، عَن عَبدِ اللّٰهِ بن سِنانٍ، قالَ: بَینا نَحنُ فی الطَّوافِ إِذ مَرَّ رَجُلٌ مِن آل عُمَرَ، فَأَخَذَ بِیَدِهِ رَجُلٌ فاستَلَمَ الحَجَرَ، فَانتَهَرَهُ وَ أَغلَظَ لَهُ: وَ قالَ لَهُ بَطَلَ حَجُّكَ، إِنَّ