گونه‏شناسی و تخریج: آیه در باره عذاب اقوام سرکش و گفتار و کردار آنان به گاهِ آمدن عذاب الهی است. در این روایت، عذاب الهی (بأسنا) به ظهور قائم تطبیق شده است و آنان در حال فرار و وا نهادن گنج‏هایی که ‏اندوخته بودند، ترسیم شده‏اند. روایت، درو شدنِ (حصیدِ) آنان را با شمشیر قائم و یارانش می‏داند و «خامدین» را به نابودی و از جوش و خروش افتادن آنان معنا می‏کند. روایت از این رو که سنّت الهی در باره سرکشان قدیم را به حوادث آینده و ظهور قائم تطبیق می‏کند، از مقوله «جری و تطبیق» و از آن جهت که مراد ظاهری برخی از فقرات آیه را روشن می‏سازد، از گونه «تفسیری - تبیینی» است. نقل‏های مشابهی از این روایت گزارش شده‏اند.^۱

سوره حج

مصداق‏های مأذونان به جهاد (حج: آیه ۳۹)

۲.طریق ۱^۲ صَفوانَ بن یَحیی، عَن حَكِیمٍ الحَنّاطِ، عَن ضُرَیسٍ، عَن أبی جَعفَرٍ علیه السّلام، قالَ: سَمِعتُهُ یَقولُ:‏ (أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُم ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ نَصرِهِم لَقَدِيرٌ) قالَ: الحَسَنُ وَ الحُسَینُ علیهما السّلام.^۳

گونه‏شناسی و تخریج: در این روایت امام حسن و امام حسین علیهما السّلام مصداق کسانی شمرده شده‏اند که بر آنها ظلم رفته است و روایت از نوع «جری و تطبیق» است. روایاتی، مؤیّد محتوایی این حدیث شمرده می‏شوند.^۴

سه. روایات تفسیری - تبیینی: روایاتی که معنای ظاهری و استعمالی آیه را بیان می‏کنند.

چهار. روایات تأویلی: روایاتی که به معنای باطنی یا فرا ظاهری آیه می‏پردازند.

پنج. روایات جری و تطبیق: مقصود از جری و تطبیق، انطباق مفاهیم عام و مطلق قرآن بر مصداق‏های جدیدی است که در عهد نزول سابقه نداشته است. با این تعریف، مراد از گونه روایات جری و تطبیق، روایاتی است که مضمون کلّی آیات را بر مصداق‏ها تطبیق می‏کنند و در بعضی موارد، مصداق اَتَم را بیان می‏کنند و لزوماً همه مصداق‏ها را ارائه نمی‏دهند. یادآوری این نکته لازم است که روایات تأویلی با روایات جری و تطبیق هم‏پوشانی دارند. هر روایت جری و تطبیقی، تأویلی هم هست؛ امّا هر روایت تأویلی، جری و تطبیق نیست؛ چون اساساً پیش‏شرط جری و تطبیق، احاطه بر معنای مؤوّل است. در جری و تطبیق،» اختصاص» به تأویل اضافه می‏شود؛ یعنی تنها زمان، شخص و... برای آن مشخّص می‏شود.

کوشیده شده است تا وجه قرار گرفتن هر روایت در گونه‏های یاد شده توضیح داده شود. همچنین وجود مشکلات و ناهمواری‏هایی چون: پیچیدگی معنایی، ناهمخوانی با سیاق آیه، ناسازگاری با معیارهای مسلّم و پذیرفته شده شرعی و عقلی نیز تذکّر داده شده و راهکارهای عالمان و شارحان آورده شده است. افزون بر آن، وجود نقل‏های مشابه روایت در منابع کهن نیز فرایاد آمده است.

سوره انبیا

ظهور قائم، مصداقی از عذاب الهی بر سرکشان (انبیا: ۱۲ - ۱۵)

۱. طریق ۱، عن یونُس بن مَنصورٍ، عَن إِسماعیل بن جابِرٍ، عَن أبی عَبدِ اللّٰهِ علیه السّلام‏؛ فی قَولِهِ عز و جل‏: (فَلَمَّا أَحَسُّوا بَأسَنا)، قالَ: خُروجُ القائِمِ علیه السّلام‏، (إِذا هُم مِنها يَركُضُونَ‏) قالَ: الكُنوزُ الَّتی كانوا یَكنِزونَ،‏ (قالُوا يا وَيلَنا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ* فَما زَالَت تِلكَ دَعواهُم حَتَّى جَعَلناهُم حَصِيداً) بِالسَّیفِ‏(خامِدِينَ)‏ لا یَبقَى مِنهُم عَینٌ تَطرِفُ.^۱