أخبرنا أبو عبد اللّٰه بن شاذان قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن یحیى، عن الحمیری، قال: حدّثنا محمّد بن عیسى بكتبه و روایاته.^۱

نجاشی، اطّلاعات پیش‏گفته را از طریق و فهرستی قمی، یعنی فهرست عبد اللّٰه بن جعفر حمیری بر گرفته است. از این رو احتمال دارد این منبع - که بر خلاف منبع شیخ طوسی در جغرافیای زندگی عبیدی نگاشته نشده است -، از یاد کردِ کتاب التفسیر عبیدی غفلت کرده باشد.

ابو عبد اللّٰه محمّد بن علی بن شاذان قزوینی، از مشایخ نجاشی است که بنا بر تصریح نجاشی در سال ۴۰۰ق به بغداد آمده است.^۲ شیخ احمد بن محمّد بن یحیی عطّار قمی نیز در رجال شیخ طوسی، در شمار کسانی است که از ائمّه روایت ندارند^۳ و اشاره می‏کند که هارون بن موسی تلّعکبری در سال ۳۵۶ق از او شنیده است.^۴ حمیری یا ابو عبّاس عبد اللّٰه بن جعفر بن حسین بن مالک بن جامع حمیری قمی را «شیخ القمیین و وجههم»^۵ و «ثقه»^۶ خوانده‏اند. وی از اصحاب امام هادی و امام عسکری علیهما السّلام است.^۷

نجاشی برای کتاب المسائل، طریقی اختصاصی آورده است:

أخبرنا أبو عبد اللّٰه بن شاذان، عن أحمد بن مُحَمَّد، عن سعد، عنه بالمسائل.^۸

راوی اصلی کتاب المسائل، ابو القاسم سعد بن عبد اللّٰه بن ابی خلف اشعری قمی (م۲۹۹ یا ۳۰۱ق) است و چنان که از تعابیر رجالیان در باره او: «شیخ هذه الطائفة و فقیهها و وجهها، كان سمع من حدیث العامّة شیئاً كثیراً و سافر فی طلب الحدیث، لقی

قال: قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله: "لِكُلِّ دینٍ خُلُقٌ، و خُلُقُ هٰذا الدّینِ الحَیاءُ". أخبرنا البرقانی، أخبرنا أبو بكر الإسماعیلی، حدّثنا الحسین بن أحمد المالكی أبو علیّ ببغداد، حدّثنا محمّد بن عبد الرحمن بن سهم، فذكر بإسناده نحوه».^۱

او را در شمار اصحاب امام عسکری علیه السّلام آورده‏اند.^۲ کلینی بدون واسطه،^۳ شیخ صدوق از پدرش علی بن بابویه^۴ و شیخ طوسی از گروهی از اصحاب از هارون بن موسی تلّعکبری از حسین بن محمّد بن فرزدق قطعی^۵ و محمّد بن همّام اسکافی^۶ از او نقل کرده‏اند. چنان که خواهیم دید، وی از مهم‏ترین واسطه‏های ابن ماهیار در نقل روایات تفسیری با مضامینی کاملاً شیعی و باطنی است.

این بررسی‏ها نشان می‏دهد که طریق یاد شده در فهرست شیخ، طریقی است بغدادی که در بوم و اقلیم زیستِ محمّد بن عیسی رسالتِ انتقال کتاب‏ها و روایات او را بر عهده داشته است.

دیگر فهرست‏نگاران شیعه از کتاب التفسیر عبیدی یاد نکرده‏اند. در فصل پیشین نیز اشاره کردیم که نجاشی این کتاب‏ها را: كتاب الإمامة، كتاب الواضح، المكشوف فی الردّ على أهل الوقوف، كتاب المعرفة، كتاب بُعد الإسناد، كتاب قُرب الإسناد، كتاب الوصایا، كتاب اللؤلؤة، كتاب المسائل المجرّبة، كتاب الضیاء، كتاب الطرائف، كتاب التوقیعات، كتاب التجمّل و المروّة، كتاب الفی‏ء و الخمس، كتاب الرجال، كتاب الزكاة، كتاب ثواب الأعمال، كتاب النوادر، كتاب الأمل و الرجاء^۷ برای عبیدی ذکر و با طریق زیر، تمام کتاب‏ها و روایات او را گزارش کرده است: