فصل دوم:

بازیابی کتاب التفسیر و روایات تفسیری

محمّد بن عیسی بن عبید

چنین می‏خوانیم: «یروی عنه محمّد بن أحمد بن یحیی، ضعّفه ابن‏ بابویه».^۱ روشن است كه شیخ طوسی، تضعیف راوی از سوی شیخ صدوق را با استناد به استثنای یاد شده آورده است. تأكید به روایت محمّد بن احمد بن یحیی اشعری از لؤلویی هم شاهدی بر این ادّعاست. بنا بر این، این عبارت نیز آشكارا نشان می‏دهد که شیخ طوسی تضعیف خود راویان را برداشت كرده است. از عبارات ابن غضائری نیز بر می‏آید كه در مستند توثیق، راویان استثنا شده باشند. برای نمونه در شرح حال یوسف بن سخت می‏نویسد: «بصری، ضعیف، مرتفع القول، استثناه القمیون من نوادر الحكمة».^۲

تنها این نکته باقی خواهد ماند که اگر استثنا قدح در خود راوی است، سرّ روایت صدوق از استثنا شدگانی چون عبیدی در کتاب من لا یحضره الفقیه چیست؟ شاید بتوان گفت که صدوق به دلیل همراه بودن این روایات با شواهد و قرائن، بدانها وثوق و اطمینان یافته است، نه این که اینها به خودی خود، نزد او دارای اعتبار باشند.^۳ برخی هم بر آن اند که ممکن است متقدّمان، راوی را به لحاظ شخصیت استقلالی و در مقام ارزیابی آثار حدیثی‏اش غیر معتمد بدانند، ولی همو را به عنوان ناقل کتاب‏ها و آثار دیگران معتمد شمارند و از او به عنوان طریقی به کتاب‏های دیگر بهره جویند.^۴

بدین سان، تضعیف ابن ولید - که مبنای تضعیف شیخ صدوق و طوسی است -، در برابر توثیقات و مدح‏های فضل بن شاذان، قتیبی، کشّی، ابن نوح، نجاشی و بغدادیان قرار می‏گیرد. در این تعارض، طرفِ توثیق او به دلیل کثرتِ معدِّلان و تفرّد جارح، اجمال تضعیف و صراحت تعدیل، آگاهی معدّلان از دلیل جرح و ردّ آن، ترجیح داده شده است.^۵