نگاشته‏های عبیدی است. او در نقل ۳۲ حدیث تفسیری (۱۱/۲۷ در صد روایات قمیان و ۲۰ در صد کلّ احادیث تفسیری) نقش داشته است. سه روایتِ او به کتاب بصائر الدرجات صفّار رسیده است. شیخ صدوق، بیست روایت او را به واسطه پدر خود و چهار روایت را به واسطه محمّد بن حسن بن ولید در کتاب من لا یحضره الفقیه و کمال الدین و تمام النعمة و چهار روایت را به واسطه محمّد بن موسی بن متوکّل در کتاب من لا یحضره الفقیه آورده است. یک روایت هم به واسطه پسر حمیری (محمّد بن عبد اللّٰه بن جعفر حمیری) به الغیبة‏ی شیخ طوسی منتقل شده است.

محمّد بن حسن صفّار، از دیگر عالمان قم است که ۲۵ روایت تفسیری (۱۸/۲۱ در صد روایات قمیان و ۶۲/۱۵ در صد مجموع روایات تفسیری) را از عبیدی نقل کرده است. از این شمار، شانزده روایت به صورت مستقیم در کتاب بصائر الدرجات او به کار رفته یا در منابع پسین چون مختصر البصائر آشکار گردیده است. هفت روایت هم به واسطه بزرگ عالم قم، محمّد بن حسن بن ولید، به آثار شیخ صدوق چون علل الشرائع، التوحید، معانی الأخبار و کتاب من لا یحضره الفقیه رسیده و از آن‏ جا به فلاح السائل ابن طاووس یا مختصر بصائر الدرجات رخنه کرده است. دو روایت هم به میانجی ابن ولید از تهذیب الأحکام شیخ طوسی سر بر آورده است.

سعد بن عبد اللّٰه اشعری قمی، راوی کتاب المسائل عبیدی، از دیگر نقش‏آفرینان در روایتگریِ چهارده روایت از روایات تفسیری محمّد بن عیسی (۸۶/۱۱ در صد روایات قمیان و۷۵/۸ در صد کلّ روایات) است. از این مجموعه، یازده روایت از ره‏گذر علی بن حسین بن بابویه، پدر شیخ صدوق، به آثار پسرش چون کتاب من لا یحضره الفقیه، علل الشرائع، ثواب الأعمال، کمال الدین، الخصال و التوحید راه یافته و از آن‏ جا در آثار متأخّر چون قصص الأنبیاء، الخرائج و الجرائح، مختصر بصائر الدرجات و تأویل الآیات الظاهرة منتقل گردیده است. دو روایت را هم به میانجی ابن ولید به شیخ صدوق و آثارش مانند من لا یحضره لفقیه و کمال الدین و تمام النعمة رسیده و در یک روایت هم احمد بن محمّد بن یحیی عطّار قمی، حدیث را از سعد بن عبد اللّٰه به کمال الدین و

تحلیل تاریخی و جغرافیای اثر

آنچه از تحلیل منبع‏شناسانه روایات عبیدی به دست می‏آید، این است که او ارتباطات علمی درون بومی خویش را مانند کتاب التفسیرش حفظ کرده است. نزدیک به ۷۷ نقل از ۱۶۰ روایت تفسیری را از میراث بغدادیان در یافته که ۵۹ روایت آن، از مهم‏ترین استادش یونس بن عبد الرحمن است. ۴۳ روایت او از میراث کوفیان اخذ شده است. پنج روایت هم از بصره و سه روایت هم رهاورد عالمان اهوازی یا ساکن اهواز چون حسین بن سعید و فضّالة بن ایّوب است که روی هم رفته حاصل دانش‏اندوزی ایشان از مدرسه حدیثی کوفه است. بنا بر این، عبیدی در روایات با ماهیت تفسیری هم تعاملات فرابومی ندارد و به‏اندوخته‏های روایی اقلیم عراق بسنده می‏کند.

البتّه در نسل شاگردان عبیدی دیده می‏شود که عالمان اقالیم مختلف، به دریافتِ روایات او پرداخته‏اند و بر خلاف کتاب التفسیر، روایات تفسیری او به شاگردان بغدادی منحصر نگردیده است.

طرق قمی

قمیان، نقشی در خور توجّه در انتقال میراث روایی او دارند و ۱۱۸ روایت (۷۵/۷۳ در صد مجموع کلّ) روایات را نقل کرده‏اند.

علی بن ابراهیم بن هاشم قمی با ۴۷ نقل (۸۳/۳۹ در صد روایات قمیان و ۷۳/۲۹ در صد مجموع روایات تفسیری) در صدرِ عالمان قمی قرار گرفته که داشته‏های محمّد بن عیسی را به پسینیان انتقال داده است. بیشترینه روایات او مستقیم به الکافی کلینی (۴۵ روایت) ره یافته است. یک روایت هم در الاختصاص از طریق محمّد بن احمد علوی از احمد بن زیاد از او نقل شده و یک روایتش نیز به وسیله استاد شیخ صدوق، محمّد بن موسی بن متوکّل، به معانی الأخبار منتقل شده است.

عبد اللّٰه بن جعفر حمیری، از دیگر قمیانی است که به نقل و نشر روایات محمّد بن عیسی اهتمام کرده و چنان که در فصل‏های پیشین دیدیم، از راویان اصلی کتاب‏ها و