از این شمار، سه روایت^۱ از گونه «آیه شناخت» است که ۲/۶ در صد مجموعه را در بر می‏گیرد. این سه روایت هم‏داستان، آیات ۱۹ سوره زخرف، ۲۹ سوره محمّد و ۲۹ تا ۳۶ سوره مطفّفین را به دسیسه‏ها و عملکردهای منافقان و دشمنان در برابر علی علیه السّلام در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله پیوند می‏زند.

چهارده روایت - یعنی حدود ۲۷ در صد کل -^۲ هم از این مجموعه نیز در شمار روایات «تفسیری - تبیینی» قرار می‏گیرد؛ امّا شاه‏بیتِ این تفاسیر و تبیین‏ها، باز مبحث اهل بیت، ولایت و شئون آن است، مانند تفسیر «دابة الأرض^۳، «وجه اللّٰه» و «الذین اُوتوا العلم»^۴ به امام علی علیه السّلام، تفسیر «فطرة اللّٰه» به ولایت^۵، معرّفی اهل بیت به عنوان شافعان مأذون از سوی خداوند در آیات قرآنی،^۶ معرّفی تسبیحات حضرت زهرا علیها السّلام به عنوان حدّ «ذکر کثیر»، تفسیر «عذاب ادنی» به دابة الأرض،^۷ این که امر به رعایت تقوای الهی در پی آیه (مَا ءَاتَاكُمُ ٱلرَّسُولُ فَخُذُوهُ)، امر به پرهیز از ظلم به آل محمّد صلی الله علیه و آله است و تقیّه را مفهوم «ادفع بالتی هی أحسن» دانستن.^۸

۲۴ روایت از مجموع ۴۸ روایت یاد شده - یعنی ۵۰ در صد آنها - از مقوله «جری و تطبیق» و معرّفی مصداق‏های نوپدید است که در عصر نزول معهود و شناخته نبوده‏اند.^۹ محور پاره‏ای از این تطبیق‏ها امام علی علیه السّلام است. معرّفی ایشان به عنوان «سبیل اللّٰه»^۱۰، «الذین آمنوا»^۱۱ و «نفس مطمئنه» از این جمله ‏اند. گاه هم امام علی علیه السّلام در کنار

گفتار اوّل:

تحلیل کتاب التفسیر

تحلیل گونه‏شناسانه و موضوعی کتاب التفسیر

آن گونه که در فصل بازیابی اثر دیدیم، آنچه از کتاب التفسیر محمّد بن عیسی بن عبید بر جای مانده، منقولاتی از ابن ماهیار است. آثار قرآنی و تفسیری او همچون «كتاب تأویل ما نزل فی النبی و آله علیهم السّلام»، «كتاب تأویل ما نزل فی شیعتهم»، «كتاب تأویل ما نزل فی أعدائهم»، «كتاب التفسیر الكبیر»، «كتاب الناسخ و المنسوخ»، «كتاب قراءة أمیر المؤمنین علیه السّلام»، «كتاب قراءة أهل البیت علیهم السّلام»^۱ یا «كتاب ما نزل من القرآن فی أهل البیت علیهم السّلام»^۲ اکنون در اختیار ما نیستند و تنها گزارش‏هایی پراکنده در دل کتاب‏های پسین از آنها یافت می‏شود. از عناوین کتاب‏های او و درون‏مایه روایاتش چنین بر می‏آید که دغدغه او پیوند دادن نصّ وحی با مسئله ولایت و اهل بیت علیهم السّلام است. گزارش‏هایی که به یقین می‏توان آنها را از کتاب التفسیر عبیدی دانست نیز از خلال چنین زاویه نگاهی به ما رسیده و رنگ و بویی به فراخور آن یافته‏اند. به دیگر سخن، محور همه این روایات، نزدیک ساختن افق معنایی آیات به ائمّه اهل بیت علیهم السّلام یا دشمنان ایشان و مسائل در پیوند با ولایت الهی یا ولایت شیطانی است.

برای روشن شدن بیشتر ابعاد مدّعا، بحث را به مصداق‏ها و نمونه‏ها می‏کشانیم. واکاوی‏های رخ بسته در فصل‏های پیشین، ۴۸ روایت از کتاب التفسیر عبیدی را فراچنگِ ما می‏آورد.