تسهیل مقدّمات و جریان کارها بی‏دریغ همکاری کردند؛

دوست فاضل و ارجمندم جناب دکتر علی راد که پیشنهاد اوّلیه کار و همکاری صمیمانه و مجدّانه‏اش در سراسر پژوهش رفیق راهم بود؛

صدیق ارجمند و یکدل جناب دکتر محمّدرضا سبحانی‏نیا که صبورانه و دلسوزانه در به سرانجام رسیدن کار یاری‏رسان بودند؛

ارزیابان دقیق و باریک‏اندیش، دکتر محمّد مرادی و دکتر عبد الرضا حمّادی، که به دیده نقد در اثر نگریستند و با نمایاندنِ ناراستی‏ها و کاستی‏ها، مؤلّف را رهین منّت خویش ساختند؛

استاد عزیز دکتر محمّدکاظم رحمان‏ستایش که در برابرِ مزاحمت‏های گاه و بی گاه شاگردِ قدیم خویش، چون همیشه شکیبا بودند و راه‏نمایی‏هایی بس ارجمند داشتند؛

خانم دکتر سیّده راضیه توسّل که در مراحل گونه‏گون تدوین و بازخوانی نهایی پژوهش نهایت همکاری را داشتند؛ سرکار خانم نجمه کمالی‏نیا که با در اختیار نهادن پایان‏نامه خویش با عنوان «روایات تفسیری یونس بن عبد الرحمن: بازیابی، گونه‏شناسی و اعتبارسنجی»، روند و مسیر پژوهش را بر من هموارتر ساختند؛

همسر و فرزندان عزیزم که بدون یاری، صبوری و همدلیِ ایشان به بار نشستن این کتاب میسّر نبود.

مقدّمه را با ذکرِ جمیلِ مرحوم حاج سیّد مرتضی سلامتیان به پایان می‏رسانم که با تأسیس دبیرستان شبانه‏روزی در شهر اصفهان، بستری مناسب برای آموزش و بالیدن من و هم‏نسلانم فراهم آورد.

روح اللّٰه شهیدی

منقولاتِ تألیفات اوّلیه شیعه از دلِ منابع و مصادر پسین بیرون کشیده شوند.

پژوهش حاضر نیز گامی در همین راستاست و به میراث تفسیری یکی از راویان متقدّم شیعه، یعنی محمّد بن عیسی بن عبید پرداخته است. نگاهی به کثرت راویات نقل شده از محمّد بن عیسی، نزدیکی بسیار او به یونس بن عبد الرحمن و وابستگی فکری عمیقش به‏اندیشه‏های یونس و اختلاف رجالیان در باره وثاقت و عدم وثاقت او گویای اهمّیت واکاوی اندیشه‏هایش در عرصه‏های مختلف، از جمله تفسیر است.

در این جا برای بررسی میراث تفسیری عبیدی چندین گام برداشته شده است. در آغاز، در باره شخصیت، روزگار، فعّالیت‏های اجتماعی، فرهنگی و تعلّقات فکری راوی سخن گفته شده است تا خواننده فضا و بستر تاریخیِ روایات تفسیری او را باز شناسد. سپس روایات تفسیری او در دو بخش، پیش دیدها نهاده شده است. در بخش نخست، روایاتی آمده‏اند که می‏توان به وجودِ آنها در کتاب تفسیر او اطمینان داشت و در بخش دوم روایاتی آمده‏اند که ماهیّتی تفسیری دارند ولی به وجود آنها در کتاب تفسیری محمّد بن عیسی اطمینان نیست. در هر یک از این دو بخش، هر روایت، گونه‏شناسی شده است. ملاک این گونه‏شناسی در سرآغاز بخش دوم یعنی (بخش مربوط به بازیابی میراث تفسیری) ذکر گردیده و بر پایه کارهای پیشینی و نمونه‏هایی است که پژوهشکده تفسیر اهل بیت در اختیار مؤلّف قرار داده است. طبیعتاً ممکن است پژوهشیان در این باره چند و چون‏هایی داشته باشند ولی سعی بر آن بوده که بر این پایه، گونه‏شناسی صورت پذیرد. افزون بر گونه‏شناسی، ابهام‏ها و اغلاق‏های موجود در احادیث روشن گردیده و در هر حدیث، تخریج و مصدریابی انجام شده است.

پس از بازیابی، روایات هر دو بخش، از جنبه‏های مختلفِ موضوعی و گونه‏شناسی، منبع‏شناسی و تاریخی و جغرافیایی تحلیل شده‏اند.

در به فرجام رسیدنِ این پژوهه افرادی سهیم بوده‏اند، که تشکّر از ایشان را بر خویش بایسته می‏دانم:

رئیس پژوهشکده تفسیر اهل بیت، استاد گران‏قدر دکتر عبد الهادی مسعودی، که در