گونه‏شناسی و تخریج: از ظاهر آیه چنین بر می‏آید که یعقوب علیه السّلام و خاندانش بر یوسف سجده برده‏اند، حال آن که سجده بردن بر غیر خداوند روا نیست. روایت، پاسخ این شبهه را دست‏مایه قرار داده، بیان می‏کند که سجده ایشان، چون سجده ملائکه بر آدم، اوّلاً و بالذات برای اطاعت الهی بوده و بالعرض در راستای تحیّت و بزرگداشت یوسف علیه السّلام. این بخش از روایت «تفسیری - تبیینی» است. بخش‏های دیگر روایت به تفصیل و بسط بخش‏های ناگفته داستان یوسف می‏پردازد، از جمله این که به دلیل پایین نیامدن از تخت، نور نبوّت از صلب او خارج شد و به پاسِ اعمال پیشین برادرش لاوی، به صلب او منتقل گردید. به باور برخی عالمان، این بخش از روایت با شأن پیامبر بزرگ الهی و سیره او ناسازگار است، افزون بر این که نمی‏توان بر فرض گناهِ یوسف، نسل او را محروم کرد؛ زیرا (لَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ). نکته دیگر، این که: خداوند چگونه نبوّت مقدّر در یک نسل را ناگاه بر می‏دارد؟ آیا لازمه این سخن، نسبت دادن جهل به خداوند نیست؟ و...^۱ بخشی دیگر از این تفصیلات به ماجرای زن عزیز مصر و فرجام او می‏پردازد. بخشی از این روایت در ضمن حدیثی طولانی در مصادر دیگر آمده است.^۲

ابتلای بسیاری از باورمندان به شرک طاعت (یوسف: آیه ۱۰۶)

۷۹.طریق۳، عَن یونُسَ، عَنِ ابنِ بُكَیرٍ، عَن ضُرَیسٍ، عَن أبی عَبدِ اللَّهِ علیه السّلام‏؛ فی قَولِ اللّٰهِ عز و جل: (وَ مَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُم بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُم مُّشْرِكُونَ) قالَ: شِركُ طاعَةٍ وَ لَیسَ شِركَ عِبادَةٍ... .^۳

گونه‏شناسی و تخریج: در آیه با توجّه به این که ایمان و شرک با هم گرد آمده‏اند، باید شرک را به معنایی دیگر - که در اصطلاح علم اخلاق، آن را «شرک خفی» نامند - حمل کرد.^۴

إِلى أَبیهِم مِن مِصرَ وَ قَد حَبَسَ یُوسُفُ أَخاهُ قالَ: (فَلَنْ أَبْرَحَ ٱلْأَرْضَ حَتَّىٰ يَأْذَنَ لِى أَبِى أَوْ يَحْكُمَ ٱللَّهُ لِى وَ هُوَ خَيْرُ ٱلْحَاكِمِينَ)، فَشَكَرَ اللَّهُ لَهُ ذٰلِكَ فَكانَ أَنبِیاءُ بَنی إِسرائِیلَ مِن وُلدِ لاوَى، وَ كانَ موسى مِن وُلدِ لاوَى‏ وَ هُوَ مُوسَى بن عِمرانَ بن یَهصِرَ بن واهِثِ [واهِبِ‏] بن لاوَى بن یَعقوبَ بن إِسحاقَ بن إِبراهِیمَ‏.

۰.فَقالَ يَعقُوبُ لِابنِهِ: یا بُنَیَّ أَخبِرنِی ما فَعَلَ بِكَ إِخوَتُكَ حِینَ أَخرَجوكَ مِن عِندِی، قالَ: یا أَبَتِ أعفنی مِن ذٰلِكَ، قالَ: أَخبِرِی بِبَعضِهِ، فَقالَ: یا أَبَتِ، إِنَّهُم لَمّا أَدنَونی مِنَ الجُبِّ قالُوا: انزِع قَمِیصَكَ، فَقُلتُ لَهُم: یا إِخوَتِی اتَّقُوا اللّٰهَ وَ لا تُجَرِّدُونِی، فَسَلُّوا عَلَیَّ السِّكّینَ وَ قالُوا: لَئِن لَم تَنزِع لَنَذبَحَنَّكَ، فَنَزَعتُ القَمیصَ وَ أَلقَونی فی الجُبِّ عُریاناً، قالَ فَشَهِقَ یَعقوبُ شَهقَةً وَ أُغمِیَ عَلَیهِ، فَلَمّا أَفاقَ قالَ: یا بُنَیَّ حَدِّثنِی، فَقالَ: یا أَبَتِ أَسأَلُكَ بِإِلٰهِ إِبراهیمَ وَ إِسحاقَ وَ یَعقُوبَ إِلّا أَعفَیتَنِی، فَأَعفاهُ.

۰.قالَ: وَ لَمّا ماتَ العَزِیزُ - وَ ذٰلِكَ فی السِّنینَ الجَدبَةِ - افتَقَرَتِ امرَأَةُ العَزیزِ وَ احتاجَت حَتَّى سَأَلَتِ النّاسَ، فَقالُوا: ما یَضُرُّكِ لَو قَعَدتِ لِلعَزیزِ، وَ كانَ یُوسُفُ یُسَمَّى العَزِیزَ، فَقالَت: أَستَحی مِنهُ، فَلَم یَزالُوا بِها حَتّى قَعَدَت لَهُ عَلى الطَّرِیقِ، فَأَقبَلَ یوسُفُ فی مَوكِبِهِ، فَقامَت إِلَیهِ وَ قالَت: سُبحانَ مَن جَعَلَ المُلُوكَ بِالمَعصِیَةِ عَبیداً وَ جَعَلَ العَبیدَ بِالطّاعَةِ مُلوكاً، فَقالَ لَها یُوسُفُ: أَنتِ هاتِیكِ؟!

۰.فَقالَت: نَعَم، وَ كانَ اسمُها زَلِیخا، فَقالَ لَها: هَل لَكِ فِیَّ؟ قالَت: دَعنی بَعدَ ما كَبِرتُ، أ تَهزَأُ بی؟! قالَ: لا، قالَت: نَعَم، فَأَمَرَ بِها فَحُوِّلَت إِلى مَنزِلِهِ وَ كانَت هَرِمَةً، فَقالَ لَها یُوسُفُ: أ لَستِ فَعَلتِ بی كَذا وَ كَذا؟! فَقالَت: یا نَبِیَّ اللّٰهِ لا تَلُمنی؛ فَإِنّی بُلِیتُ بِبَلِیَّةٍ لَم یُبلَ بِها أَحَدٌ، قالَ: وَ ما هِیَ؟ قالَت: بُلِیتُ بِحُبِّكَ، وَ لَم یَخلُقِ اللَّهُ لَكَ فی الدُّنیا نَظیراً، وَ بُلِیتُ بِحُسنی بِأَنَّهُ لَم تَكُن بِمِصرَ امرَأَةٌ أَجمَلُ مِنِّی وَ لا أَكثَرُ مالاً مِنّی، نُزِعَ عَنّی مالی وَ ذَهَبَ عَنّی جِمالی، [وَ بُلیتُ بِزَوجٍ عِنِّینٍ‏]، فَقالَ لَها یوسُفُ: فَما حاجَتُكِ قالَت: تَسأَلُ اللّٰهَ أَن یَرُدَّ عَلَیَّ شَبابِی، فَسَأَلَ اللّٰهَ فَرَدَّ عَلَیها شَبابَها، فَتَزَوَّجَها وَ هِیَ بِكرٌ. قالُوا إِنَّ العَزِیزَ الَّذی كانَ زَوجَها أَوَّلاً كانَ عِنّیناً.^۱